19. Yüzyıl Hindistanı’nda Selefi Düşüncenin İktidar Tecrübesi: Ṣiddīḳ Ḥasan Ḫān Özelinde Bir Tahlil

Yıl 2022, Cilt: 63 Sayı: 2, 797 - 819, 30.11.2022

Halil Ocak

https://doi.org/10.33227/auifd.1069507

Öz

19. yüzyıl Hint alt kıtasının önemli siyaset adamı ve düşünürlerinden biri olan Ṣiddīḳ Ḥasan Ḫān (1832-1890), yaşadığı dönemde İslam dünyasının içinde bulunduğu siyasi ve düşünsel kriz karşısında çeşitli çözüm teklifleri sunmuş şahsiyetlerden biridir. Bu minvalde o, bir çıkış yolu olarak gördüğü “öze dönüş”çü söylemin Hindistan coğrafyasında taşıyıcılığını üstlenmiş ve uyguladığı politikalarla bu düşüncenin kurumsallaşması için yoğun çaba harcamıştır. Bu çalışmada onun ortaya koyduğu çözüm yönteminin pratikteki karşılığı analiz edilmiş ve ayrıca mezhebî kimliğinin siyaset yapma biçimine ve siyasal biyografisine etkisi incelenmiştir. Bu çalışmada Ṣiddīḳ Ḥasan Ḫān’ın mezhebî kimliğiyle siyaset yapma biçimi arasında bazı çelişkiler tespit edilmiştir. Onun aktif siyaset içerisinde birtakım pragmatik tercihlerde bulunduğu ve zaman zaman mezhebî kimliğinden birtakım ödünler verdiği görülmüştür. Bununla birlikte onun kendini lokal bir gündemle sınırlandırmadığı ve İslam toplumlarının geneline yayılmış olan buhran ve sıkıntıları bir bütün olarak görmeye çalıştığı vurgulanmıştır. Bu doğrultuda onun belli bir yöntemde birleşme teklifini duyurmak amacıyla çeşitli İslam beldelerinde çalışmalar yürüttüğü görülmüştür. Ayrıca onun, bir çözüm modeli olarak gördüğü “öze dönüş” projesini, somut bir görünüme kavuşturmak için yönetimi altındaki Bopal’i bir prototip olarak tasarlamaya çalıştığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Siyaset, Selefilik, İmamet, Hilafet, Ṣiddīḳ Ḥasan Ḫān, Bopal, Hindistan

The Experience of Power of the Salafi Thought in 19th Century India: An Analysis Specific to Ṣiddīq Ḥasan Khān

Öz

Ṣiddīq Ḥasan Khān, one of the important politicians and thinkers of the 19th-century Indian sub-continent, is one of the personalities who offered various solutions to the political and intellectual crisis in the Islamic world during his lifetime. In this respect, he assumed the carrier of the "return to essence" discourse, which he saw as a way out, in the geography of India, and made great efforts to institutionalize this thought with the policies he implemented. In this study, the practical equivalent of his solution method has been analyzed, and also the effect of his sectarian identity on his way of doing politics and his political biography has been examined. In this study, some contradictions have been identified between Ṣiddīq Ḥasan Khān's sectarian identity and his way of doing politics. It has been observed that he made some pragmatic choices in active politics and made some concessions from his sectarian identity from time to time. However, it was observed that he did not limit himself to a local agenda and tried seeing the depression and troubles that spread throughout Islamic societies as a whole. In this context, he carried out efforts in various Islamic regions to announce the unification proposal in a certain way. It has also been determined that he tried to design the Bhopal under his management as a prototype to give a concrete appearance to his “return to the essence” project, which he saw as a solution model.

Anahtar Kelimeler

Politics, Salafism, Imamate, Khalifate, Siddiq Ḥasan Khan, Bhopal, India

Kaynakça

• el-Aḥmed, ʿAli b. Aḥmed. “Daʿvetu’ş-Şeyḫ Ṣiddīḳ Ḥasan Ḫān ve İḥtisābuhū.” Yüksek Lisans Tezi, İmam Muḥammed b. Suud Üniversitesi, Suudi Arabistan, 1999.
• Ahmed, Aziz. Hindistan ve Pakistan’da Modernizm ve İslâm. Çev. Ahmet Küskün. İstanbul: Yöneliş Yayınları, 1990.
• Ahmed, Mahmud. “Efforts of Nawab Siddiq Hasan Khan in Dissemination of Ibn Taymiyyah’s Ideology.” Peshawar Islamicus 7:2 (2016): 35-47.
• Alavi, Seema. “Siddiq Hasan Khan (1832-90) and the Creation of a Muslim Cosmopolitanism in the 19th Century.” Journal of the Economic and Social History of the Orient 54:1 (2011): 1-38.
• el-Ālūsī, Ḫayruddīn Nuʿmān b. Maḥmūd. Cilāu’l-ʿAyneyn fī Muḥākemeti’l-Aḥmedeyn. Medine: Maṭbaʿatu’l-Medenī, 1981.
• Āluş-Şeyḫ, ʿAbdurraḥmān b. ʿAbdillaṭīf. Meşāhiru Ulemāi Necd. Riyāḍ: Dāru’l-Yemāme, 1975.
• Apaydın, H. Yunus. “Velayet.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 43:15-19.
• Apaydın, H. Yunus. “Siyaset-i Şer’iyye.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), c.37:299-304.
• Aşlamacı, İbrahim. “Pakistan Medreselerine Model Olarak İmam-Hatip Okulları: Karşılaştırmalı Bir Değerlendirme.” İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5:2 (2014): 175-200.
• Aydın, Ahmet. “Sömürge Hindistan’ında İslâmî Akımlar: Ehl-i Hadis Cemaati.” History Studies Dergisi 11:1 (2019): 1-22.
• el-Bayṭār, ʿAbdurrezzaḳ. Ḥilyetu’l-Beşer fī Tārīḫi’l-Ḳarni’s-S̠ālis̠ ʿAşar. Beyrūt: Dāru Ṣādır, 1993.
• Beşir M. Nafi, “Selefîliğin Kavram Sorunsalı, Tarihi ve Muhtelif Görünümleri.” Çev. Nurullah Çakmaktaş. Arap Dünyasında Selefîlik ve Selefî Hareketler, haz. Beşir M. Nafi ve İzzuddin Abdu’l-Mevla, içinde 13-32. İstanbul: Yarın Yayınları, 2016.
• Birışık, Abdulhamit ve A. Cüneyt Eren. “Sıddık Hasan Han.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 37:93-98.
• Birışık, Abdulhamit. Hint Alt Kıtası Düşünce ve Tefsir Ekolleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2019.
• Cheikho, Louis. Tārīḫu’l-Ādābi’l-Aʿrabiyye. Beyrūt: Dāru’l-Meşrıḳ, 1991.
• Dâudî, Halid Zaferullah. Pakistan ve Hindistan’da Hadis Çalışmaları. İstanbul: İnsan Yayınları, 1995.
• Dyck, Cornelius Van. İktifāu’l-Ḳānūnī bimā Huve Matbuʿ. Beyrūt: Dāru Ṣādır, 1986.
• el-Ensari, Abdulhamid İsmail. “Ehlü’l-Hal ve’l-Akd.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 10:539-541.
• Evkuran, Mehmet. “Bir Kriz Teolojisi ve Toplumsal Hareket Olarak Selefilik.” Muhafazakâr Düşünce Dergisi 46:1 (2015): 79-102.
• Fazlurrahman. İslam. Çev. Mehmet Dağ ve Mehmet Aydın. Ankara: Selçuk Yayınları, 1996.
• el-Ḥammūdī, Muḥammed Mehdī Ali. “el-Ḳannūcī ve Ârāuhu’t-Tefsīriyye alā Davʿi Aḳvāli Eimmeti’t-Tefsīr.” Doktora Tezi, Umm Derman İslamiyye Üniversitesi, Sudan, 2015.
• Ḫān, Ṣiddīḳ Ḥasan. Fetḥu’l-Beyān fī Maḳāsıdi’l-Ḳurʾān. 15 c. Beyrut: el-Mektebetu’l-ʿAṣriyye, 1992.
• Ḫān, Ṣiddīḳ Ḥasan. el-İntiḳādu’r-Rāciḥ fī Şerḥi’l-İʿtiḳādi’s-Saḥīḥ. Beyrūt: Dāru İbn Ḥazm, 2000.
• Ḫān, Ṣiddīḳ Ḥasan. Ḳaṭfu’s-S̠emer fī Beyāni ʿAḳīdeti Ehli’l-Es̠er. Tah. ʿAṣım b. ʿAbdillah el-Ḳaryūtī. Beyrūt: ʿĀlemu’l-Kutub, 1984.
• Ḫān, Ṣiddīḳ Ḥasan. İklīlu’l-Kerāme fī Ṭibyāni Maḳāsidi’l-İmāme. byy: yy, 1990.
• Ḫān, Ṣiddīḳ Ḥasan. Ḳaṣdu’s-Sebīl fī Ẕemmi’l-Kelām ve’t-Teʾvīl. Beyrūt: Dāru İbn Ḥazm, 2000.
• Ḫān, Ṣiddīḳ Ḥasan. ed-Delīlu’ṭ -Ṭālib ʿalā Ercaḥi’l-Meṭālib. Riyāḍ: Dāru’d-Dāʿi li’n-Neşr ve’t-Tevziʿ, 2001.
• Ḫān, Ṣiddīḳ Ḥasan. ed-Dīnu’l-Ḫāliṣ. Ḳaṭar: Vizāratu’l-Evḳāf ve’ş-Şuūni’l-İslāmiyye, 2007.
• Ḫān, Ṣiddīḳ Ḥasan. el-Ḫiṭṭatu fī Ẕikri’ṣ-Ṣiḥāḥi’s-Sitte. Tah. ʿAli Ḥasan el-Ḥalebī. Beyrūt: Dāru’l-Cīl, 1996.
• Ḫān, Ṣiddīḳ Ḥasan. et-Tācu’l-Mukellel min Cevāhīri Maʿās̠iri’t-Ṭirāzi’l-Āḫar ve’l-Evvel. Ḳaṭar: Vizāratu’l-Evḳāf ve’ş-Şuūni’l-İslāmiyye, 2007.
• Ḫān, Ṣiddīḳ Ḥasan. Ḥusnu’l-Usve bimā S̠ebete min Allahi ve Rasūlihī fī’n-Nisve. Beyrūt: Muessesetu’r-Risāle, 1981.
• Ḫān, Ṣiddīḳ Ḥasan. Ebcedu’l-ʿUlūm. Tah. ʿAbdulcebbar ez-Zekkar. 3 c. Dımeşḳ: Dāru’l-Kutubi’l ʿİlmiyye, 1978.
• Ḫān, Ṣiddīḳ Ḥasan. ʿAvnu’l-Bārī li-Ḥalli Edilleti’l-Buḫārī. Dımeşḳ; Dāru’r-Raşīd, 1984.
• Ḫān, Ṣiddīḳ Ḥasan. el-İẕāʿa limā Kāne ve mā Yekūnu beyne Yedeyyi’s-Sāʿa. Tah. Bessam ʿAbdulvehhab el-Cābī. Ḳāhira: Dāru İbn Ḥazm, 2000.
• Ḫān, Ṣiddīḳ Ḥasan. Luḳṭatu’l-ʿAclān mimmā Temussu ilā Maʿrifetihī Ḥācetu’l-İnsān. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l ʿİlmiyye, 1985.
• Haq, S. Nomanul. Ibn Taymiyya and His Times. Oxford: Oxford University Press, 2010.
• el-Ḥasenī, ʿAbdulḥay b. Faḫruddīn. el-İʿlām bi men fī Tārīḫi’l-Hind mine’l-Eʿlām. Beyrūt: Dāru İbn Ḥazm, 1999.
• el-Ḥasenī, ʿAbdulḥay b. Faḫruddīn. el-Hind fi’l-ʿAhdi’l-İslāmī. Hindistan: Dāru ʿArafāt, 2001.
• Kehḥāle, ʿÖmer Rıḍā. Aʿlāmu’n-Nisā fī ʿĀlemi’l-Arabī ve’l-İslām. Beyrūt: Muessesetu’r-Risāle, 1959.
• Keen, Caroline. “The Rise and Fall of Siddiq Hasan, Male Consort of Shah Jahan of Bhopal.” The Man behind the Queen, ed. Charles Beem ve Miles Taylor, içinde 185-204. New York: Palgrave Macmillan, 2014.
• Koca, Ferhat. “İslam Düşünce Tarihinde Selefilik: Tarihsel Serüveni ve Genel Karakteristiği.” İlahiyat Akademi Dergisi 1:1-2 (2015): 15-70.
• Konukçu, Enver. “Bopal.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 6:283.
• Kutlu, Sönmez. Güncel Dini-Siyasi Meseleler Üzerine Yazılar. Ankara: Fecr Yayınları, 2017.
• el-Leknevī, ʿAbdulḥay. İmāmu’l-Kelām maʿa Ġaysi’l-Ġumām. Pakistan: İdāratu’l-Ḳur’ān ve ʿUlūmu’l-İslāmiyye, 1998.
• el-Leknevī, ʿAbdulḥay. İbrāzu’l-Ġayyi’l-Vāḳi’ fī Şifāi’l-Ayy. Pakistan: İdāretu’l-Ḳur’ān ve ʿUlūmu’l-İslāmiyye, 1998.
• Luḳmān, Aḫtar Cemāl Muḥammed. “es-Seyyid Ṣiddīḳ Ḥasan Ḫān el-Ḳannūcī ve Ārāuhu’l-İʿtiḳādiyye ve Mevḳifuhū min ʿAḳīdeti’s-Selef.” Doktora Tezi, Ummu’l-Kura Üniversitesi, Riyāḍ, 1996.
• Mucāhid, Zekī Muḥammed. el-Aʿlāmu’ş-Şarḳıyye. Beyrūt: Dāru’l-Ġarbi’l-İslāmī, 1994.
• en-Nedvī, Ebu’l-Ḥasen. Şaḫsiyyāt ve Kutub. Beyrūt: Dāru’ş-Şāmiyye, 1990.
• Nūru’l-Ḥasen b. Ṣiddīḳ Ḥasan Ḫān. et-Ṭarīḳatu’l-Mus̠lā. Tah. Saīd Muşāşe. Beyrūt: Dāru İbn Ḥazm, 2000.
• Özcan, Azmi. “Şâh Cihân Begüm.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 38:252-253.
• Preckel, Claudia. “Wahhabi or National Hero? Siddiq Hasan Khan.” Isim Newsletter 11:1 (2002):31.
• Rıḍā, Muḥammed Reşīd. Tefsīru’l-Ḳurʾāni’l-ʿAẓīm. Mısır: el-Hey’etu’l-Mıṣrıyyetu’l-ʿĀmmetu li’l-Kutub, 1990.
• Tayfur, Sabğatullah. “Sıddık Hasan Han ve Tefsiri Fethu’l-Beyan.” Doktora Tezi, Dicle Üniversitesi, Diyarbakır, 2018.
• Tayfur, Sabğatullah. “Sıddık Hasan Han’ın Taklide Karşı Duruşunun Kur’an’i Argümanları.” Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6:11 (2019): 89-105.
• Wiktorowicz, Quintan. “Anatomy of the Salafi Movement.” Studies in Conflict & Terrorism 29:3 (2006): 207-239.
• ez-Ziriklī, Ḫayruddīn b. Maḥmūd b. Muḥammed. el-Eʿlām. Beyrūt: Dāru’l-ʿİlm li’l-Melāyīn, 2002.