I. DÜNYA SAVAŞI YILLARINDA TÜRK-MACAR DOSTLUĞUNA BIR ÖRNEK: MACARISTAN’DA İSLAMIYET’IN RESMI DIN OLARAK KABULÜ (1916)

Yıl 2019, Cilt: 55 Sayı: 1, 119 - 161, 20.07.2019

Yücel Namal

Öz

Macarların İslamiyet’le etkileşimi bilinenin aksine

1526 Mohaç Savaşı’nın öncesine uzanmaktadır.

Ancak Macaristan’da İslamiyet’in en etkin olduğu

dönem Osmanlı’nın Macaristan’ı fethinden

itibaren başlayan yüz elli yıllık dönemdir. Fakat

Osmanlı’nın 1683 Viyana yenilgisi ardından Macaristan’daki

Müslümanların bir kısmı Osmanlı

ordusuyla geri dönmüş bir kısmı Sırbistan ve

Bosna’ya yerleşmiş geride kalanlar ise Habsburg

idaresi altında öldürülmüş veya Hrıstiyanlaştırılmıştır.

1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sonrasında

imzalanan Berlin Antlaşması’na dayanarak Bosna-

Hersek’in Avusturya-Macaristan İmparatorluğu

tarafından işgaliyle bazı Müslümanlar Macaristan’a

yerleşmiştir. I. Dünya Savaşı sırasında

Osmanlı ve Macarların müttefik olması ve tarihten

gelen iki millet arasındaki siyasi, askeri, ekonomik

ve kültürel alandaki dostane ilişkiler artarak

devam etmiştir. Bu dönemde Macaristan’da

bulunan imam Abdüllatif Efendi Müslümanların

dini temsilcisi, Gül Baba Türbesi ise Müslümanların

buluşma noktası olmuştur. Bu dostane

atmosferin sonucunda 1916 tarihli 17 numaralı

kanunla Macaristan’da İslam dini resmi din olarak

kabul edilmiştir. Böylece dini yönden daha

önceki kanuni sınırlamalar kaldırılarak Macaristan’daki

Müslüman topluluklar kendi imamlarını

belirleme hakkını elde etmişlerdir. Bu kanunun

yayınlanması İslam dünyası açısından önemli bir

gelişme olmakla beraber Türk-Macar dostluğunu

geliştirmesi açısından da önemlidir.

Anahtar Kelimeler

Din, Macar, Macaristan, İslam, Türk

Kaynakça

• A. Arşivler Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) BOA, Muahedenameler, No: 56/15. BOA, Dîvân-ı Hümâyun Kalemi (A.DVN.), Dos. 153, no. 41, 05/Z/1276. BOA, BEO., Dos. 3752, no. 281342, 09/Ca/1328. BOA, Dâhiliye Nezareti Kalem-i Mahsus (DH. KMS.), Dos. 30, no. 1. BOA, DH. KMS., Dos. 45, no. 34. BOA, Dâhiliye Nezareti Muhâberât-ı Umûmiye İdaresi (DH. MUİ.), Dos. 16-1, no. 2. BOA, Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umûmiye Müdiriyeti 5. Şube (DH.EUM.5.Şb.), Dos. 22, no. 7, 06/Ca/1334. BOA, DH.EUM.5.Şb., Dos. 22, no. 7, Lef: 1, 06/Ca/1334. BOA, Hariciye Nezareti Hukuk Müşavirliği İstişare Odası (HR. HMŞ-İŞO.), Dos. 111, no. 16, Ek:1. BOA, HR. HMŞ-İŞO., Dos. 128, no. 44. BOA, HR. HMŞ. İŞO., Dos. 128, no. 44, Lef: 1,2. BOA, Hariciye Nezareti Mektûbî Kalemi (HR. MKT.), Dos. 36, no. 77, 12/Za/1266. BOA, HR.MKT., Dos. 364, no. 18, 07/B/1277. BOA, Hariciye Nezareti Siyasî Kısım (HR.SYS.), Dos. 200, no. 43. BOA, (HR. SYS.), Dos. 2417, no. 5, 03.01.1916. BOA, Hariciye Nezareti Tercüme Odası (HR. TO.), Dos. 546, no. 47, 16.12.1914. BOA, İrade Hariciye (İ.HR.), Dos. 295, no. 18651, 22/M/1302. BOA, Meclis-i Vâlâ (MVL.), Dos. 1011, no. 67. BOA, Yıldız Evrakı (Y.EE.), Dos. 72, no.51, 17/M/1297. BOA, Yıldız Perakende Umumi (Y.PRK.UM.), Dos. 1, no. 84, 23/S/1297.
• Magyar Nemzeti Levéltár (Macar Milli Arşivi) (MNL) MNL, OL N 45, Lad. H. Ser. An Fasc. 3. 1916: 17.
• Türk Kızılay Arşivi(TKA) TKA, Kutu no. 220, Belge: 156, 04/05/1915.
• “A mohamedán vallás recipiálása, Északkeleti Ujság, 1 Január 1916, ss. 1-3.
• “A mohamedán vallás recipiálása”, Szatmármegyei Hirmondó, 2 Január 1916, pp. 1-3.
• “Cemiyet-i İslamiyesi’nin Mühim Bir Kararı Peşte’de Gül Baba Cami-i Şerifi”, Türk Yurdu, Yıl: 6, Sayı: 150, 20 Kânunuevvel 1333(20 Aralık 1917), s. 308-309.
• “Dilimizi öğreniyorlar”, Türk Yurdu, Yıl: 5, Sayı: 97, 19 Teşrînisâni 1331(2 Aralık 1915), s. 283.
• “Gül-Baba sirkápolnája Budán”, Vasárnapi Ujság, 31 Augusztus 1873, s. 416-417.
• “Macar Müslümanlarının Nizamnâme-i Dinilerine Dâir”, Bilgi Mecmuası, Cilt: 1, Sayı: 4, Şubat 1329, ss. 433-435.
• “Macaristan’da Din-i İslam”, Tasvir-i Efkâr, 15 Kânunusani 1916, s. 2.
• “Macaristan”, Sırât-ı Müstakîm, Cilt: 4, No: 101, 29 Temmuz 1326, ss. 397-398.
• “Macarlar ve Türkler (Din-i Mübin-i Muhammedi ve Macaristan’da Hakk-ı Kanuni- Hissiyat-i Muhadenetkarane Ve Tezahüratı)”, Servet-i Fünun, Cilt: 50, Sayı: 1284, s. 125-126.
• “Török épületmaradványok hazánkban”, Vasárnapi Ujság, 18 Márczius 1855, ss. 84-85.
• “Türk ve Macar Muhadeneti (Yeni Bir Cemiyetin Teşkili Münasebetiyle”, Servet-i Fünun, Cilt: 50, Sayı: 1282, 31 Kânunuevvel 1331, s. 96.
• “Türkler ve Macarlar”, Türk Yurdu, Yıl: 5, Sayı: 101, 14 Kânunusani 1331- 27 Ocak 1916, s. 322- 323.
• ABDÜLHAMITOĞLU, Necip, “Budapeşte’deki “Gül Baba” Türbesi”, Türk Kültürü, Sayı: 233, Yıl: XXI, s. 43-51.
• GERMANUS, Gyula, “Gül Baba Türbesinde Düşünceler-I”, Tarih ve Toplum, Cilt: 25, Sayı: 146, Şubat 1996, ss. 45-53.
• KIRÁLY, Ferenc H., “A mohamedán vallás recipiálása”, Budapesti Hírlap, 1915.11.25, 328. szám.
• NAMAL, Yücel, “Trianon Barış Antlaşması Sonrasında Macar Ekalliyetler Sorunu”, 100. Yılında I. Dünya Savaşı Uluslararası Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 03-05 Kasım 2014-Budapeşte, Ankara 2015, ss. 323-346.
• Dünya Savaşı Uluslararası Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 03-05 Kasım 2014-Budapeşte, Ankara 2015, ss. 323-346.
• ÖZTUNA, Yılmaz, “Macaristan’da Bir Türk Dergâhı Gül Baba”, Hayat Tarih Mecmuası, Sayı: 10, Kasım 1967, ss. 7-9.
• SOMOGYI, Joseph, “Macaristan’da İslâm Hatıraları”, Sebilürreşad, Kasım 1958, Cilt: 12, Sayı: 281, s. 90. _________, “Macaristan’da İslâm Türk Hatıraları”, Sebilürreşad,1961 Nisan, Cilt: 13, Sayı: 324, ss. 381-382.
• _________, “Macaristan’da İslâm Türk Hatıraları”, Sebilürreşad, 1961 Nisan, Cilt: 13, Sayı: 321, ss. 333-334.
• ÜREKLI, Bayram, “Gülbaba ve Veli Baba’ya Ait Bir Secere”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, Sayı: 52, Nisan 1991, ss. 46-52.
• VÁMBÉRY, Armin, “Gül Baba”, Vasárnapi Ujság, 16 Junius 1861, s. 278-279.
• YAKITAL, Emin, “Gül Baba”, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı: 14, Ekim 1981, ss. 184-188.
• ÁGOSTON, Gábor, “16-17. Asırlarda Macaristan’da Tasavvuf ve Mevlevilik”, I. Milletlerarası Mevlâna Kongresi Tebliğler Kitabı, 3-5 Mayıs 1987, Selçuk Üniversitesi Yayınları, Konya 1988, s. 222.
• _________, “Gül Baba Türbesi ve Tekkesi”, Restorasyonu Dolayısıyla Macaristan Budapeşte Gül Baba Türbesi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1998, s. 14.
• _________, Gábor, “Macaristan’da Mevlevilik ve İslam Kültürü”, Osmanlı Araştırmaları Dergisi, Sayı: 14, 1994, ss. 4,8.
• Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı’dan Günümüze Türk-Macar İlişkileri, Başbakanlık Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın No: 146, İstanbul 2016.
• ARASLI, Altan, Avrupa’da Türk İzleri, Cilt:1,2,3, Akçağ Yayınevi, Ankara 2009.
• AYVERDI, Ekrem Hakkı ve diğerleri, Avrupa’da Osmanlı Mimârî Eserleri (Romanya Macaristan), 1.Cilt, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayını (Tarihsiz).
• BOLEK, Zoltán, Az Utolsó Dzsıhád, Magyar Iszlám Közösség, Budapest 2014.
• _________, The History of Islam in Hungary, http://magyariszlam.hu/angol/kep2.html, Erişim Tarihi: 19.07.2016. http://www.atib-pernitz.at, Erişim Tarihi: 14.10.2017.
• Bosna- Hersek İle İlgili Arşiv Belgeleri (1516-1919), Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, Ankara 1992.
• CZEGLÉDY, Károly, Turan Kavimlerinin Göç’ü, Çeviren: Günay Karaağaç, Turan Kültür Vakfı Yayını, İstanbul 1999, ss. 12-13.
• ÇOBAN, Erdal, “Orta Çağ Macaristan’ında Müslüman Gruplar”, 38. Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi (ICANAS 38) Bildiriler Kitabı,10-15 Eylül 2007, Cilt: II, Ankara, ss. 968-974.
• ÇOLAK, Melek, “Macaristan’da Müslümanlık ve İmam Abdüllatif Efendi (1909-1946)”, ICANAS, 38 (Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi) Bildiriler Kitabı, Cilt: 3, Ankara, 10-15 Eylül 2007, ss.1021-1049.
• _________, “Macar Kaynaklarına Göre Türk-Macar Askeri İlişkileri (1912-1918)”, On İkinci Askerî Tarih Sempozyumu Bildirileri I (Kuruluşundan Günümüze Türk Ordusu), 20-22 Mayıs 2009-İstanbul, Genelkurmay Basımevi, Ankara 2009.
• EKREM, Reşat, Osmanlı Muahedeleri ve Kapitülâsiyonlar 1300-1920 ve Lozan Muahedesi (24 Temmuz 1923), Türkiye Matbaası, İstanbul 1934, ss. 227,232.
• ERIM, Nihat, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, Cilt: 1, TTK, Ankara 1953.
• ERTUĞRUL, Sinan, “Avusturya’da Din ve Devlet İlişkileri”, Avusturya’da Din Devlet İlişkileri ve İslamofobia, (Editör: Sinan Ertuğrul), Pınar Yayınları, İstanbul 2014, ss. 11-48.
• FERENCI, Ebubekir D., Macaristan Müslümanlar Tarihi, Demirpress Yayını, İstanbul 2010.
• JUNG, Peter, The Austro-Hungarian Forces in World War I, 1914-16, Series editor: Martin Windrow, Osprey Publishing Ltd 2003. Harp Mecmuası, Yıl: 1, Sayı: 6, Şubat 1331, s. 83.
• KARATAY, Osman, “Erken Dönem Macarlar Arasında İslam”, Balkanlarda İslâm Miadı Dolmayan Umut, Cilt: 2, TİKA Yayınları, Ankara 2016, s. 375
• KIEL, Machiel, “Sarı Saltuk”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 36, ss. 147-150.
• KURAT, Akdes Nimet, Peçenek Tarihi, Devlet Basımevi, İstanbul 1937, s. 45.
• LEDERER, György, “Islam in Post-Socialist Hungary”, ISIM Newsletter, 2002, Issue: 1, Volume:11, p. 15.
• MENDEL, Milos, “Beginnings of the Muslim Religious Community in Former Czechoslovakia”, ISIM Newsletter, Issue: 1, Volume: 2, Leiden 1999, s. 24.
• MOLNÁR, József, Macaristan’daki Türk Anıtları, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara 1993.
• NAMAL, Yücel, Türk-Macar İlişkileri, İskenderiye Yayınevi, İstanbul 2009.