EYLEMLİ İÇTÜZÜK DEĞİŞİKLİĞİ İÇTİHADININ DÖNÜŞÜMÜ (1965–2025): ANAYASA MAHKEMESİ KARARLARI ÇERÇEVESİNDE DEĞERLENDİRME VE ÖNERİLER

Yıl 2025, Cilt: 14 Sayı: 27, 1 - 70, 10.12.2025

Volkan Aslan

Öz

Hem 1961 Anayasası hem de 1982 Anayasası, istisnalar dışında parlamento kararlarının Anayasa Mahkemesinin denetimine tabi olmadığını düzenlemiştir. Bu istisnalar arasında, parlamento içtüzüklerinde yapılan değişiklikler de yer almaktadır. Bununla birlikte Türk Anayasa Mahkemesi normal şartlarda denetimine tabi olmayan parlamento kararlarını, içtüzük kurallarında fiilen değişiklik yapıldığı gerekçesiyle denetlemiştir. 1961 Anayasası döneminde, kanunların kabulü sürecinde içtüzük kurallarına uyulmaması da Mahkeme tarafından fiili içtüzük değişikliği olarak değerlendirilmiş ve bu suretle denetlenmiştir. 1982 Anayasası ile kanunların şekil denetiminin kapsamı açıkça belirlendiğinden, bu içtihadın uygulama alanı daralmıştır. Bununla birlikte, parlamento kararlarına ilişkin söz konusu yaklaşım 1990’lı yılların başından itibaren sürdürülmüştür. 2010 Anayasa değişikliği sonrasında ise birçok alanda olduğu gibi, Mahkeme parlamento kararlarının denetimi konusunda da daha çekingen bir tutum benimsemiştir. Bu durum, Mahkemenin eylemli içtüzük değişikliği içtihadından vazgeçtiği yönünde yorumlara neden olmuştur. Ancak Mahkeme 2023 tarihli kararında bu içtihadından vazgeçmediğini açıkça belirtmiş ve hangi durumlarda parlamento kararlarının içtüzük düzenlemesi sayılarak denetlenebileceğine ilişkin bazı kriterler ortaya koymuştur.
Ne var ki bu kriterler öngörülebilir olmayıp hukuk devleti ilkesiyle bağdaşmamaktadır. Bu nedenle Mahkemenin öncelikle gözden geçirmesi gereken husus, “süreklilik” kriterini uygulama biçimidir. Bu bağlamda dikkate alınması gereken, parlamento kararının belirli bir konuya ilişkin olsa dahi benzer olaylarda tekrar uygulanma olasılığıdır. Dolayısıyla, bir parlamento kararı ismen içtüzük değişikliği olmasa da ileride benzeri durumlarda uygulanabilir nitelikteyse içtüzük düzenlemesi olarak kabul edilmeli ve Anayasa Mahkemesinin denetimine tabi olmalıdır.

Anahtar Kelimeler

Parlamento kararlarının denetimi , eylemli içtüzük değişikliği , içtüzük düzenlemesi niteliğinde parlamento kararları , Anayasa Mahkemesi

Teşekkür

Arş. Gör. Ahmet Melihşah Çevlik’e ve Arş. Gör. Ayşe Vildan Çelik’e değerli katkıları için çok teşekkür ederim.

THE TRANSFORMATION OF THE JURISPRUDENCE ON DE FACTO AMENDMENTS TO THE RULES OF PROCEDURE OF THE TURKISH PARLIAMENT (1965–2025): AN ANALYSIS AND PROPOSALS IN THE LIGHT OF CONSTITUTIONAL COURT CASE LAW

Öz

Both the 1961 and 1982 Constitutions stipulate that, with certain exceptions, parliamentary resolutions are not subject to the review of the Constitutional Court. Among these exceptions are amendments to the Rules of Procedure of the Parliament. However, the Turkish Constitutional Court has historically reviewed parliamentary resolutions that would normally fall outside its jurisdiction, on the grounds that they constitute de facto amendments to the Rules of Procedure. During the period of the 1961 Constitution, the Court also considered non-compliance with procedural rules during the adoption of statutes as de facto amendments to the Rules of Procedure and subjected such acts to judicial review. Although the scope of this jurisprudence narrowed after the 1982 Constitution explicitly defined the limits of the formal review of statutes, the same approach to parliamentary resolutions continued after the early 1990s. Following the 2010 constitutional amendment, the Court adopted a more cautious stance toward the review of parliamentary resolutions, leading to interpretations that it had abandoned its jurisprudence on de facto amendments. In its 2023 decision, however, the Constitutional Court explicitly stated that it had not abandoned this jurisprudence and sought to establish criteria to determine when parliamentary resolutions may qualify as de facto amendments and thus be subject to review. Yet, these criteria lack predictability and are incompatible with the principle of the rule of law. The Court should primarily reconsider the way it applies the “continuity” criterion. What should be decisive is the likelihood that a parliamentary resolution—although addressing a specific matter—could be applied in similar future cases. Therefore, even if a resolution is not formally titled as an amendment to the Rules of Procedure, it should be regarded as such and reviewed by the Court if that resolution has the potential to be applied in similar situations in the future.

Anahtar Kelimeler

Review of parliamentary resolutions , de facto amendment to the rules of procedure , Turkish Constitutional Court

Teşekkür

I would like to thank Ahmet Melihşah Çevlik and Ayşe Vildan Çelik for their valuable contributions.

Kaynakça

• Algan, Müberra. “İçtüzük Düzenlemesi Niteliğindeki Parlamento Kararlarının Hukuksal Rejimi”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 63, sy. 4 (Aralık 2014): 687-736.
• Aliefendioğlu, Yılmaz. Anayasa Yargısı. Ankara: Yetkin Yayınları, 1997.
• Anayurt, Ömer. Anayasa Hukuku: Temel Kavramlar ve Türk Anayasa Hukuku. Ankara: Seçkin, 2024.
• Armağan, Servet. Memleketimizde İçtüzükler. İstanbul: Fakülteler Matbaası, 1972.
• Atar, Yavuz. “Türk Anayasa Yargısında Anayasaya Uygunluk Denetiminin Konusu”. Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 5, sy.1-2 (Prof. Dr. M. Şakir BERKİ’ye ARMAĞAN) (Haziran 1996): 373-406.
• Atasayan, M. Gözde. “Can Atalay Kararı ve ‘Ötesi’”. Anayasa Hukuku Dergisi 13, sy. 25 (Ekim 2024): 129-182.
• Bakırcı, Fahri, Ömer Faruk Gençkaya, Ozan Ergül, Şafak Evran Topuzkanamış, Abbas Kılıç ve Gündüz Alp Aslan. Parlamento Hukuku (Karşılaştırmalı ve Uygulamalı). Ankara: Lykeion, 2023.
• Bakırcı, Fahri. “Anayasa Mahkemesinin Eylemli İçtüzük Kuralına İlişkin İçtihat Değişikliğinin Gerekçesi Üzerine”. Türkiye Barolar Birliği Dergisi 112 (2014): 257-296.
• Barın, Taylan ve Özcan Altay. “Anayasa Değişikliklerinde ‘Gizli Oy’ Kuralı ve Denetlenebilirliği”. Uyuşmazlık Mahkemesi Dergisi, sy.12 (Aralık 2018): 195-226.
• Baş, Sezgin. Türk Anayasa Hukukunda Yasama İşlemleri Teorisi ve Parlamento Kararları. İstanbul: On İki Levha, 2016.
• Batum, Süheyl, Didem Yılmaz ve Serkan Köybaşı. Anayasa Hukuku: Temel Kavramlar ve Genel Esaslar. İstanbul: On İki Levha, 2021.
• Döner, Ayhan. Türk Anayasa Hukuku. Ankara: Yetkin Yayınları, 2025.
• Eren, Abdurrahman. Anayasa Hukuku Dersleri: Genel Esaslar –Türk Anayasa Hukuku. Ankara: Seçkin, 2024.
• Fendoğlu, Hasan Tahsin. Anayasa Yargısı. Ankara: Yetkin Yayın-
• Gözler, Kemal. Türk Anayasa Hukuku. Bursa: Ekin, 2021. İba, Şeref ve Abbas Kılıç. Anayasa Yargısı Dersleri. Ankara: Turhan Kitabevi, 2024.
• İba, Şeref. Parlamento Hukuku. Ankara: Seçkin, 2024.
• Kaboğlu, İbrahim Ö.. Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar).İstanbul: Legal, 2021.
• Kanadoğlu, Korkut. Anayasa Mahkemesi. İstanbul: Beta, 2004.
• Köküsarı, İsmail ve Ömer Gedik. Türk Anayasa Yargısı. Ankara: Yetkin Yayınları, 2024.
• Köküsarı, İsmail. Anayasa Mahkemesi Kararlarının Türleri ve Nitelikleri. İstanbul: On İki Levha, 2009.
• Öden, Merih. Türk Anayasa Yargısında Norm Denetimi. Ankara: Yetkin Yayınları, 2023.
• Özbudun, Ergun. “Parlâmento Kararları ve Yasama Meclislerinin İçtüzükleri”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 36, sy. 1 (Mayıs 1979): 3-26.
• Özbudun, Ergun. Türk Anayasa Hukuku. Ankara: Yetkin Yayınları, 2025.
• Sağlam, Fazıl ve Osman Korkut Kanadoğlu. Anayasa Yargısı Ders Notları. İstanbul: On İki Levha, 2024.
• Tanör, Bülent ve Necmi Yüzbaşıoğlu. 1982 Anayasasına Göre Türk Anayasa Hukuku. İstanbul: Beta, 2020.
• Taşdöğen, Salih. Türk Hukukunda Yasama Fonksiyonunun Anayasal Sınırlılığı. Ankara: Adalet, 2023.
• Teziç, Erdoğan. Anayasa Hukuku. İstanbul: Beta, 2021.
• Topal, Emre. “Eylemli İçtüzük Değişiklikleri”. Yasama Dergisi, sy. 16 (2010) s. 35-56.
• Türk, Ender. Anayasa Yargısında Yargısal Sınırlılık Doktrini. Ankara: Yetkin Yayınları, 2023.
• Yancı Özalp, Nihan. Türkiye'de Aktivizm ve Kendi Kendini Sınırlandırma Çerçevesinde Anayasa Mahkemesinin Yargısal Yorumu. İstanbul: On İki Levha, 2018.
• Yıldız, Abdulkadir. “TBMM Kararının Anayasa Mahkemesi Tarafından Denetlenmesi”. Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 25, sy. 1 (Temmuz 2017): 73-114.