TÜRK DILININ TARIHSEL SÜRECINDE VE ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERINDE TABAR > DAVAR KELIMESI

Yıl 2021, Sayı: 105, 93 - 111, 31.03.2021

A. A. Süğümlü

Öz

Türk toplumu açısından hayvan adları önemli bir yere sahiptir. Günümüzde hayvan adı olarak bilinen davar sözcüğü de uzun dönemlerden beri kullanılan kelimelerdendir. Bu çalışmada davar sözcüğünün kökeni ve Türk dilinin tarihi dönemlerine ait durumu incelenerek çağdaş Türk lehçelerindeki kullanımları, çeşitli sözlük ve eserler üzerinden taranıp incelenmiş, elde edilen veriler üzerinden leksik ve semantik analizler yapılmıştır. Davar kelimesinin kökeni hakkında farklı görüşler bulunmaktadır. “tap-“ fiilinin, “tabır” (tab-ır) “hayvanların yattığı, dinlendiği, su içtiği yer” ya da “tabar” isminin söz konusu kelimenin kökeni olabileceği, görüşler arasındadır. Davar kelimesi semantik açıdan incelenirken mal, mülk kelimesi karşılığı olduğu dönemler ile hayvan adı olduğu dönemler verilmiştir. Kelimede süreç içerisinde bir anlam daralması, özelleşmesi ya da genişlemesi olup olmadığı konusuna da açıklık getirilmiştir. Yine tarihsel süreç içerisindeki tabar > tawar, tıwar, twar > tavar > davar şeklindeki ses değişimlerinin nedenleri ve süreçleri üzerinde durulmuştur. Bunların yanında kelimenin farklı ağızlarda anlamları ile deyim ve diğer kalıplaşmış sözler içerisindeki kullanımları da incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Davar, Hayvan, Mal, Tarihi Türk Lehçeleri, Leksik Birim, Semantik

The Word tabar >davar in The Historical Process of the Turkish Language and in Contemporary Turkish Dialects

Öz

Animal names have an important place in Turkish society. The word davar (cattle), known as the name of the animal today, is one of the words that have been used for a long time. In this study, the origin of the word davar and its use in the historical periods of the Turkish language were examined and its usage in contemporary Turkish dialects was examined through various dictionaries and literature, lexical and semantic analyzes were made over the obtained data. There are different ideas about the origin of the word davar. The verb "tap-", "phrase" (tab-ır), "the place where animals sleep, rest, drink water" or the name "tabar" are ideas about the origin. When the word davar is analyzed in terms of semantics, the periods when its meaning was goods and property word and the periods when its meaning was the name of the animal are given. It is also clarified whether the word has a meaning narrowing, specialization or expansion in the process. At same time, the reasons and processes of sound changes in the form of tabar > tawar, tıwar, twar > tavar > davar in the historical process are emphasized. In addition to these, the meanings of the word in different dialects and its idiomatic and stereotyped usage were also examined.

Anahtar Kelimeler

Cattle, Animal, Goods, Historical Turkish Dialects, Lexical Unit, Semantics

Слово «табар>давар» в исторические периоды и в современных тюркских диалектах

Öz

Названия животных занимают важное место у тюркских народов. Слово «давар» (крупный рогатый скот), известное сегодня как название животного, является одним из слов, используемых в течение долгого времени. В этой работе было изучено происхождение слова «давар» и его позиция в исторические периоды тюркского языка, Его использование в современных тюркских диалектах было изучено с помощью различных словарей и работ, а полученные данные были исследованы лексическим и семантическим анализом. Существуют разные мнения о происхождении слова «давар»... При семантическом анализе были указаны периоды, в которых это было слово товар, мульк и периоды, когда это было название животного. Также уточняется, семантические изменения слова в различных исторических периодах тюркского языка. Кроме этого подчеркиваются причины и процессы звуковых изменений в форме табар> тавар, тивар, твар> тавар> скот в историческом процессе. В дополнение к этому, также были изучены значения слова в различных диалектах, а также его идиоматическое и стереотипное использование.

Anahtar Kelimeler

Крупный рогатый скот, Животное, Товары, Исторические тюркские диалекты, Лексическая единица, Семантика

Тарихи және қазіргі түркі тілдерінде «табар>давар» сөзі

Öz

Жануар атаулары түрік қоғамында маңызды орын алады. Бүгінгі күні жануарлардың атауы ретінде белгілі «давар» мал сөзі – ежелден бері қолданылып келе жатқан сөздердің бірі. Бұл мақалада «давар» сөзінің этимологиясы және оның түрік тілінің тарихи кезеңдерінде қолданылуы зерттеліп, қазіргі түрік диалектілерінде қолданылуы әр түрлі сөздіктер мен еңбектер арқылы сарапталып, жинақталған мәліметтерге лексикалық және семантикалық талдаулар жасалды. «Давар» сөзінің шығу тегі туралы әр түрлі пікірлер бар. Семантика тұрғысынан талдағанда, бұл сөздің тауар, мүлік сөзі болған кезеңдер, жануардың атауы болған кезеңдер берілген. Сонымен қатар, сөздің тарихи кезеңдердегі семантикалық өзгерістері де нақтыланған. Тағы да тарихи процесте табар> тавар, тивар, тварь> тавар> мал формасындағы дыбыстық өзгерістердің себептері мен процестері баса айтылған. Бұлардан басқа сөздің әртүрлі диалектілердегі мағыналары, оның идиомалық және стереотиптік қолданылуы да зерттелді.

Anahtar Kelimeler

Мал, Жануар атауы, Тауар, Тарихи түрік диалектілері, Лексикалық бірлік, Семантика

Kaynakça

• 1. Türkçe Sözlük, Ankara: TDK Yayınları, 2005.
• 2. Bayat, F., Aliyeva, M., E., Eski Türkçe Sözlük, Yalın Yayıncılık, İstanbul, 2008.
• 3. Clauson, G., An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth- Century Turkish, Oxford at the Clarendon Pres., 1972.
• 4. Radloff, W., Uigurische Sprachdenkmӓler, S. Malov yay., Leningrad, 1928.
• 5. Gharib, B., Sogdian Dictionary, Sogdian-Persian-English. Farhangan Publications, Tehran, 1995.
• 6. Nedelyaev, V., M., ve diğerleri, Drevnetyurkskiy Slovar, Leningrad: İzdatel’stvo Nauka, 1969.
• 7. Ercilasun, A., B., Akkoyunlu, Z., Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, (3. Baskı), 2018.
• 8. Räsänen, M., Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki, 1969.
• 9. Sevortyan, E. V., Etimologiçeskiy Slovar Tyurkskih Yazıkov, Moskova, 1974.
• 10. Tietze, A., Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati, Cilt 2. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA) Yayınları, 2017.
• 11. Starostin, Dybo, Mudrak. An Etymological Dictionary of Altaic Languages. 2003.
• 12. Gülensoy, T., Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007.
• 13. Ercilasun, A., B., Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2016.
• 14. Şirin, H., Kül Tigin Yazıtı, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul. (2. Baskı), 2019.
• 15. Civelek, Ö., Dindışı Eski Uygurca Metinlerin Karşılaştırmalı Sözvarlığı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, 2006.
• 16. Aydın, E., Şine Usu Yazıtı, Çorum: KaraM Yayınları, 2007.
• 17. Gabain, A. V., Eski Türkçenin Grameri, (Çev. Mehmet Akalın), Ankara: TDK Yayınları, 1988.
• 18. Ölmez, M., Altun Yaruk III. Kitap (=5. Bölüm). Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizini, 1991.
• 19. Hamilton, J., R., İyi ve Kötü Prens Öyküsü, (Çev.: Vedat Köken), Ankara: TDK Yayınları, 2011.
• 20. Tekin, Ş., Uygurca Metinler II Maytrısimit, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2019.
• 21. Elmalı, M., Daśakarmapathāvadānamālā, Giriş-Metin-Çevir-Notlar-Dizin. Türk Dil Kurumu, Ankara. 2016.
• 22. Caferoğlu, A., Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları, Sayı: 260. 1968.
• 23. Arat, R. R., Yusuf Has Hacip-Kutadgu Bilig II Tercüme, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1959.
• 24. Demiryürek, H., Atabetü’l- Hakayık’ın Gramatiksel Bağlam ve Sıklık Sözlüğü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, 2012.
• 25. Turan, F., Eski Oğuzca Sözlük Bahşayiş Lügati, Bilimsel Akademik Yayınlar, İstanbul. 2001.
• 26. Saluk, R., G., Edebî Bir Metin Olarak Dânişmendnâme, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. 2013.
• 27. Özavşar, R., Marzubânnâme Tercümesi, Metin, Çeviri, Art Zamanlı Anlam Değişmeleri, Dizin. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Diyarbakır. 2009.
• 28. Alibekiroğlu, S.-Çelik, S., “Şeyyâd Hamza’nın Yûsuf ve Zelîhâ’sının Söz Varlığına Dair Bir İnceleme”, Asia Minor Studies-International Journal of Social Sciences, (C:6, S:12), 2018.
• 29. Çelik, N., Aḥvāl-i Ḳıyāmet (Metin-Çeviri). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bilecik Şeyh-Edebali Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Bilecik, 2019.
• 30. Tülübaş, T., Hüsrev ü Şîrin (Metin-Dil Özellikleri-Gramatikal Dizin). Yayımlanmamış Yüksek lisans tezi, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Muğla, 2017.
• 31. Arslan, T., Şirvanlı Mahmud Tarih-i İbn-i Kesir Tercümesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. 1991.
• 32. Atmaca, E., Eski Oğuz Türkçesinden Günümüz Türkiye Türkçesine Söz Varlığı ve Anlam Olayları. Palet Yayınları, Ankara, 2017.
• 33. Ciğa, Ö., Süheyl ü Nev-bahâr (Metin, Aktarma, Art Zamanlı Anlam Değişmeleri, Dizin), Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• 34. Atasoy F., O., Melhame-i Şeyh Vefa Giriş-Metin-Sözlük, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, İstanbul, 2001.
• 35. Ünlü, S., Doğu ve Batı Türkçesi Kur’an Tercümeleri Sözlüğü, İstanbul: Eğitim Yayınevi, 2012.
• 36. Yüksel, S., Mehmed Işk-nâme (İnceleme-Metin), Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları:150, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1965.
• 37. Yavuzarslan, P., Sami, Ş., Kamus-ı Türkî, Ankara: Türk Dil Kurumu, 2015.
• 38. Parlatır, İ., Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Yargı Yayınevi, Ankara, 2012.
• 39. Güner, N., Mukaddimetü’l-Edeb Grameri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Kayseri, 2008
• 40. Şeker, A., Nehcü’l-Ferâdîs Kazan Devlet Üniversitesi Kütüphanesi Nüshası (İnceleme-Metin-Dizin), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, İstanbul, 2018.
• 41. Çürük, M. S., Mu’înü’l Mürîd (Giriş, Metin, Notlar, Açıklamalar, Dizin), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2005.
• 42. Ata, A., Ḳısasü’l-Enbiyā, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1997
• 43. Tezcan, S., Kitâbu’l-Ğunya Harezm Türkçesinden Anadolu Türkçesine Aktarılmış Bir İlmihal Kitabı, Türk Dilleri Araştırmaları, C:5, Ankara, 1995.
• 44. Ünlü, S., Harezm-Altınordu Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Eğitim Yayınevi. 2012.
• 45. Gülmez, M., Fahrî’nin Hüsrev ü Şîrîn’i, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı. 2003.
• 46. Battal, A., İbnü Mühennâ Lûgatı, İstanbul: Devlet Matbaası, 1934.
• 47. Ünlü, S., Çağatay Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Eğitim Yayınevi, 2013.
• 48. Bayat, F., Orta Türkçe Sözlüğü, İstanbul: Yalın Yayıncılık, 2008.
• 49. Özkan, M., Mahmûd b. Kādî-i Manyâs Gülistan Tercümesi, Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları: 562, Ankara, 1992.
• 50. Kültüral Z.-Beyreli, L., Şerîfî Şehnâme Çevirisi Cilt-IV, Ankara: Türk Dil Kurumu, 1999.
• 51. Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1991.
• 52. Yusupova, N., Türkçe-Özbekçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2018.
• 53. Kurban, İ., Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları: 615, Ankara, 1995.
• 54. Özşahin, M, Başkurt Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2017.
• 55. Koç, K., Bayniyazov, A., Başkapan, V., Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Алматьɪ, 2012.
• 56. Telgoja Janüzakov, Kazak Tiliniñ Sözdigi, 1999.
• 57. Ehmetyanov, R. ve Diğerleri, Türkçe-Tatarca Sözlük, Aktaran: M. Öner, Ankara: Türk Dil Kurumu. 2014.
• 58. Vasiliev, Y., Türkçe- Sahaca (Yakutça) Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1995.
• 59. Bayram, B., Çuvaş Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2009.
• 60. Naskali, Gürsoy, E., Duranlı, M., Altayca-Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları:725, Ankara, 1999.
• 61. Arslan, Erol, H., Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine Anlam Değişmeleri, Ankara: TDK Yayınları, 2011.
• 62. Derleme Sözlüğü (Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü), TDK web sitesinden 02.10.2020 tarihinde https://sozluk.gov.tr/ adresinden erişilmiştir.
• 63. Türkiye Halk Ağzından Derleme Sözlüğü IV, Türk Dil Kurumu Yayınları, S:211/4, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1993.
• 64. Korkmaz, Z., Kaşgarlı Mahmut ve Oğuz Türkçesi, Türk Dili, S. 253, Divan-ı Lügati’t-Türk Özel Sayısı, Ankara: TDK Yayınları, 1973.
• 65. Gül, M., “Kutadgu Bilig’deki Oğuzca Unsurlar”, The Journal of Academic Social Science Studies, 2005.
• 66. Ercilasun, A., B., Başlangıcından Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Ankara: Akçağ Yayınları, 2004.
• 67. Örnekleriyle Türkçe Sözlük, Ankara: MEB Yayınları. 1995.
• 68. Yeni Tarama Sözlüğü, (Hazırlayan: Cem Dilçin), Ankara: TDK Yayınları, 1983.