Әзербайжан тілінің түсіндірме сөздігіндегі қос сөздер

Yıl 2020, Sayı: 104, 32 - 44, 25.12.2020

S.k. Yalçın E. Çeçen

Öz

Әзербайжан тілі – түркі тілдерінің оңтүстік-батыс тобының шығыс бөлігінде орналасқан және осы аймақта дамыған жазба тілдің атауы. Оғыз тіліне барып тірелетін ХІІІ ғасырдан қазірге дейін қолданылып келе жатқан түркі тілдерінің оңтүстік-батыс бұтағы біршама уақыт өткен соң Османлы тілі және әзербайжан тілі болып екіге бөлінеді. Соның ішінде әзербайжан тілі оғызшаның шығыс бөлігін құрайды.
Тіліміздің түсіндіру мүмкіндіктерін байытатын, мағынаны күшейтетін, түсіндіру әсерін арттыратын қос сөздер, сөздердің қосарлануынан немесе қайталануынан құралған элементтер саналады. Түркі тілдерінің баяндау тәсілдерінің алуандығын көрсететін маңызды элементтердің бірі саналатын қос сөздер түркі тілдерінің ең көне тарихи кезеңдерінен бастап қолданылып келеді әрі қазіргі түркі тілдерінде жиі жұмсалады.
Бұл мақалада әзербайжан тілінің түсіндірме сөздігіндегі қос сөздер құрылымдық және мағыналық жақтан талданады. Қос сөздерге байланысты жасалған түсіндірмелер, ғылыми-зерттеулер талданып, қос сөздер құрылымдық және мағыналық жақтан топтастырылады. Сөздікте қос сөздердің тым көп болуына байланысты тек кейбір мысалдар ғана алынып, статистикалық мәліметпен толықтырылады. Сонымен қатар қорытындыда кейбір қос сөздерге байланысты архаизмдік ерекшеліктерге де тоқталады.

Anahtar Kelimeler

Әзербайжан тілі, Қос сөздер, Құрылымдық, Мағыналық, Архаикалық элементтер

Анализ редупликаций слов (парных слов) в толковом словаре азербайджанского языка

Öz

Азербайджанский язык – это название письменного языка, который расположен и развивается в восточной ветви юго-западной группы тюркских языков. Юго-западная группа тюркских языков, восходящая к ХІІІ веку и до сих пор основанная на огузском языке, со временем разделилась на османский и азербайджанский языки. Азербайджанский язык входит в восточно-огузскую ветвь юго-западной группы.
Редупликация (парные слова), которая обогащает выразительные возможности нашего языка, усиливает значение, увеличивает повествовательную силу, - это элемент, который возникает при повторении одного и того же слова или значения, близкие или противоположные друг другу. Редупликация (парные слова), которая является одним из важнейших элементов повествовательного богатства тюркских языков, наблюдается как с древнейших исторических периодов тюркских языков, так и часто используется сегодня в современных тюркских диалектах.
В статье анализируется структурно-семантический анализ редупликации (парных слов) в “Толковом словаре азербайджанского языка”. Были объяснены определения и исследования редупликаций (парных слов), а также они были классифицированы с точки зрения структуры и значения. Из-за большого количества редупликаций (парных слов) в словаре, взяты были лишь несколько примеров, но исследование было дополнено статистическими данными. В заключении также делается акцент на архаичные черты некоторых редупликаций (парных слов).

Anahtar Kelimeler

Азербайджанский язык, Редупликация (парные слова), Структура, Смысл, Архаический элемент

AZERBAYCAN TÜRKÇESİ SÖZLÜĞÜNDEKİ İKİLEMELER ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Öz

Azerbaycan Türkçesi, Güneybatı Türkçesinin doğu sahası içinde yer alan ve bu saha içinde gelişen yazı dilinin adıdır. Oğuzcaya dayanarak 13. asırdan günümüze kadar kullanılan Güneybatı Türkçesi zamanla Osmanlı Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesi olarak ikiye ayrılmıştır. Azerbaycan Türkçesi ise Doğu Oğuzcasını oluşturmaktadır.
Dilimizin anlatım olanaklarını zenginleştiren, anlamı pekiştiren, anlatım gücünü artıran ikilemeler, aynı sözcüğün tekrar edilmesi veya anlamları birbirine yakın ya da zıt olan veya seslerin birbirine benzerliğiyle meydana gelen unsurlardır. Türk dilinin anlatım zenginliğini gösteren en önemli unsurlarından biri olan ikilemeler, hem Türkçenin en eski tarihi dönemlerinden itibaren görülmekte hem de bugün çağdaş Türk lehçelerinde sıklıkla kullanılmaktadır.
Bu çalışma, “Azerbaycan Dilinin İzahlı Lüğeti”ndeki ikilemelerin yapı ve anlam bakımından incelenmesini içermektedir. İkilemeler üzerine yapılan tanımlar, çalışmalar açıklanmış olup ikilemeler yapı ve anlam bakımından tasnif edilmeye çalışılmıştır. Tespit edilen ikilemelerin çok fazla olması sebebiyle ikilemelerden bazı örneklere yer verilip çalışma sayısal verilerle desteklenmiştir. Ayrıca çalışmanın sonuç kısmında bazı ikilemelere ait arkaik özellikler de vurgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan Türkçesi, Ikilemeler, Yapı, Anlam, Arkaik Unsur

An Evaluation on the Hendiadys in the Dictionary of Azerbaijan Turkish

Öz

Azerbaijani Turkish is the name of the written language that is located in the eastern part of Southwest Turkish and developed in this field. Based on Oghuz language, Southwest Turkish, which has been used from the 13th century until today, has been divided into Ottoman Turkish and Azerbaijani Turkish in time. Azerbaijani Turkish forms the Eastern Oghuz language.
The duplications that enrich the expression possibilities of our language, reinforce the meaning, increase the expression power, are the elements that are formed by the repetition of the same word or whose meanings are close or opposite to each other or by the similarity of sounds. Reduplications, which are one of the most important elements of the Turkish language showing the richness of expression, have been seen since the earliest historical periods of Turkish and are frequently used in contemporary Turkish dialects today.
This study includes the analysis of the duplications in the "Explanatory Dictionary of the Azerbaijani Language" in terms of structure and meaning. Definitions and studies on reduplications have been explained and they have been classified in terms of structure and meaning. Due to the high number of duplications detected, some examples of duplications were included and the study was supported with numerical data. In addition, the archaic features of some duplications are emphasized in the conclusion of the study.

Anahtar Kelimeler

Azerbaijani Turkish, Reduplications, Structure, Meaning, Archaic Factor

Kaynakça

• 1. Bulak, Ş. “Azerbaycan İsminin Kökeni ve Anlamı” “Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi” 2016. C.9, Sayı 43, s. 54-60.
• 2. Ergin, M. Azeri Türkçesi. İstanbul, İstanbul Üniversitesi Yayınları. 1971.
• 3. Yalçın, S. K. Azerbaycan Türkçesi Grameri. İstanbul, Kesit Yayınları. 2018.
• 4. Korkmaz, Z. Türkiye Türkçesinin Temeli Oğuz Türkçesinin Gelişimi, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları. 2013.
• 5. Şiraliyev, M. Azerbaycan Dialektologiyasının Esasları. Bakü, Şarq-Gerb Yayınları. 2008.
• 6. Buran, A. 2015. Türklük Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara, Akçağ Yayınları. 2015.
• 7. Aksan, D. Türkçenin Söz Varlığı, Ankara, Engin Yayınları. 1996.
• 8. Hatiboğlu, V. Türk Dilinde İkileme. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1981.
• 9. Karaca, V. İ. ve Yalçın, S. K. “Azerbaycan Türkçesi Ağızlarında Görülen İkilemelerin Sözcük Türü / Yapı ve Anlam Bakımından Değerlendirilmesi”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 2016. 5(4), 1651-1675.
• 10. Alkaya, E. “Orta ve Doğu Karadeniz Ağızlarında Görülen İkilemeler Üzerine Bir Değerlendirme”. Turkish Studies. 2008. 3(3), 38.
• 11. Azerbaycan Dilinin İzahlı Lüğeti (I-IV. Cilt) Bakü.Şarq-Gerb Yayınları. 2006.
• 12. Çeçen, E. Azerbaycan Türkçesi Sözlüğündeki İkilemelerin Yapı ve Anlam Bakımından İncelenmesi. Fırat Üniversitesi, İnsani ve Sosyal Bilimler Fakültesi, Yüksek Lisans Semineri. 2019, Elazığ.
• 13. Zülfikar, H. Türkçede Ses Yansımalı Kelimeler. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları. 1995.
• 14. Arat. R. R. (1979). Kutadgu Bilig III (İndeks). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. İstanbul.
• 15. Ercilasun, A. B.-Akkoyunlu Z. Kâşgarlı Mahmut Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları. 2018.
• 16. Yalçın, S. K. (2012). “Elazığ Ağzında Görülen İkilemelerin Köken, Yapı ve Anlam Bakımından Azerbaycan Türkçesindeki İkilemelerle Karşılaştırılması”. Filologiya Meseleleri, No:1, Azerbaycan Milli İlimler Akademisi, M. Fuzuli Adına El Yazmaları Enstitüsü, Bakü. 326-345.