ESKI TÜRKI YAZILI ANITLARDA ARKETIP PEDAGOJISININ UNSURLARI

Yıl 2020, Sayı: 102, 46 - 58, 26.08.2020

а.к. сәдібеков

Öz

Evrimin çeşitli aşamalarından geçen insanlık, insani nitelikler bakımından yeni nesli eğitmek için sürekli çabalamaktadır. Bu asil girişimleri uygulamak için, yüzyıllar boyunca çeşitli gelişmiş ebeveynlik modelleri oluşturulmuştur. Türk dünyası pedagojisinin en değerli hazineleri olarak kabul edilen Eski Türk yazılı anıtları, çocukların eğitimi ve yetiştirilmesinde özel bir yere sahiptir. İlköğretim, filoloji, tarih gibi uzmanlık alanları için bu yüce değerleri yüksek öğretim kurumlarının müfredatına dahil etmek gerekir. En değerli Eski Türk anıtları olarak kabul edilen Kültegin, Bilge Kağan, Tonyukuk'un tarihi kronikleri halk pedagojisinin fikirlerini yansıtmaktadır. Orhun, Yenisey ve Talas anıtlarının mirasını üniversitede etnopedagojik değerler olarak incelemek önemlidir. Çünkü kreş ve okuldan mezun olan genç nesle Eski Türklerin kültür ve medeniyetinin tanıtılması gerekir. Böylece Nursultan Nazarbayev'in makalesindeki “Manevi canlanma”nın fikirlerini hayata geçirmek mümkün olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Eski Türk Yazılı Anıtlar, Kültegin, Orhon, Tonyukuk, Bilge Kağan, Milli pedagoji, «Manevi canlanma» programı («Ruhani Jangıruv»)

ELEMENTS OF PEDAGIGICAL ARCHETYPE ON OLD TURKIC MONUMENTS

Öz

Going through various stages of evolution humanity continuously aims to bring up the following generation rich in human qualities. To achieve these noble initiatives, various progressive models of bringing up have been developed from many centuries to the present day. Ancient Turkic monuments inscriptions, the most precious treasures of Turkic world pedagogics play great role in the education of specialists and children upbringing. When specializing future primary school teachers, philologists, and history specialists in higher education, it is necessary to include these great values in the curriculum. It is worth paying attention to the fact that the historical chronicle of ancient Turkic inscriptions on the monuments of Kultegin, bilge Kagan, Tonykok, which are considered the most valuable. The study of the heritage of Orkhon, Yenisei, and Talas monuments as ethnopedagogical values is of great importance in higher education. After all, starting from the kindergarten and school desks, it is obliged to lead the younger generation to the high culture and civilization of the ancient Turkic people. Thus, it would be possible to implement the ideas in the program article by N. Nazarbayev “The course towards future: spiritual modernization”.

Anahtar Kelimeler

Kultegin, Orkhon, Tonyukuk, Bilge Kagan, оld Turkic inscriptions, National education, Spiritual modernization

ЭЛЕМЕНТЫ АРХЕТИПИЧЕСКОЙ ПЕДАГОГИКИ В ДРЕВНЕТЮРКСКИХ ПИСЬМЕННЫХ ПАМЯТНИКАХ

Öz

Человечество всегда стремилось оставить после себя верных сыновей и дочерей, богатых человеческими качествами последователей. Для реализации этих благородных инициатив на протяжении веков формировались различные передовые модели воспитания детей. Памятники древнетюркской письменности, считающиеся ценнейшими сокровищами педагогики тюркского мира, занимают особое место в обучении и воспитании детей. Необходимо включить эти великие ценности в учебную программу высших учебных заведений для таких специальностей как начальное образование, филология, история. Стоит отметить, что исторические хроники Культегина, Бильге Кагана, Тоньюкука, которые считаются ценнейшими древнетюркскими памятниками, отражают идеи народной педагогики. Важно изучать наследие памятников Орхона, Енисея и Таласа как этнопедагогические ценности в ВУЗе. Ведь из стен детских садов и школ подрастающему поколению необходимо внедрить культуру и цивилизацию древних тюрков. Таким образом, можно было бы реализовать идеи программной статьи Нурсултана Назарбаева «Духовное возрождение».

Anahtar Kelimeler

Культегин, Орхон, Тоньюкук, Бильге Каган, Древнетюркские письменные памятники, Национальная педагогика, Программа «Духовное возрождение» («Рухани жаңғыру»)

КӨНЕ ТҮРКІ ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШТЕРІНДЕГІ АРХЕТИПТІК ПЕДАГОГИКА ЭЛЕМЕНТТЕРІ

Öz

Адамзат ежелден арлы ұрпақ, иманды ұл-қыз, адами қасиеттерге бай ізбасар қалдыруды мақсат тұтып келеді. Осынау игі бастамаларға қол жеткізу үшін сан ғасырлардан бүгінге дейін бала тәрбиесінің түрлі озық үлгілері қалыптастырылды. Түркі әлемі педагогикасының ең асыл қазынасы саналатын көне түркі жазба ескерткіштерінің маман әзірлеуде, бала тәрбиесінде алатын орны ерекше. ЖОО-да бастауыш сынып, филолог, тарих мамандарын дайындау барысында оқу бағдарламасының қатарына аталған ұлы құндылықтарды енгізу қажет. Көне түркі ескерткіштерінің ең құнды саналатын Күлтегін, Білге қаған, Тоныкөк жәдігерлеріндегі тарихи шежірелі жазбада халықтық педагогикалық сарындағы ойлардың келтірілгені назар аударуға тұрарлық. ЖОО-да Орхон, Енисей, Талас ескерткіштері мұраларын этнопедагогикалық құндылық ретінде меңгертудің маңызы зор. Өйткені, балабақша, мектеп қабырғасынан бастап өскелең ұрпақтың бойына ежелгі түріктердің мәдениеті мен өркениетінің биік болғанын тоқу міндетті. Осылайша Елбасы Н. Назарбаевтың «Рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласындағы идеяларды іске асыруға мүмкіндік болар еді.

Anahtar Kelimeler

Күлтегін, Орхон, Тоныкөк, Білге қаған, Көне түрік жазбалары, Ұлт педагогикасы, «Рухани жаңғыру» бағдарламасы

Kaynakça

• 1. Көшербаева Ә.Н. (жетекшісі) Әлемдік педагогикалық ой-сана. 10 томдық. 1-том: Ежелгі дәуір. Алматы: «Таймс» баспа үйі. 2008 – 400 б.
• 2. Кукушин В.С., Қалиев С. Этнопедагогика: Оқулық. – Алматы: РПБК «Дəуір», 2014. – 336 б.
• 3. Назарбаев Н.Ә. «Ұлы даладағы мыңжылдық тарихтың жаңа дәуірі» // «Туған тіл». №1 (2017)
• 4. Жұмабеков А.Қ. «Түркі халықтарының жазба мұраларындағы педагогикалық ой-пікірлер (VI-VIII ғ.ғ.)» пед. ғыл. канд. дисс. Д2005/637
• 5. Игенбаева Р.Т. Жоғары мектеп педагогикасы. – Алматы: «Эверо», 2014. 169 б.
• 6. Гельб И.Д. История письменности. От рисуночного письма к полноценному алфавиту / Пер. с англ. Т. М. Шуликовой. – М.: ЗАО «Центрполиграф», 2017. – 360 стр.
• 7. Назарбаев Н. Ұлы даланың жеті қыры. // https://aikyn.kz/2018/11/21/73794.html
• 8. https://www.philol.msu.ru/pdfs/up520300031000.pdf
• 9. Құрышжанұлы Ә. Ескі түркі жазба ескерткіштері. –Алматы: Қайнар, 2001. –472 б.
• 10. Сейітқұлов Н.А. Қазақ халық педагогикасындағы ұлттық тәрбие. – Түркістан: 2010. – 336 б.
• 11. Айдаров Ғ. Орхон ескерткіштерінің тексі. – Алматы: «Ғылым», 1990. – 219 б.
• 12. Сартқожаұлы Қ. Орхон мұралары. – Астана, 2003. – 392 б.
• References 1. Kósherbaeva Á.N. (jetekshіsі) Álemdіk pedagogıkalyq oı-sana. 10 tomdyq. 1-tom: Ejelgі dáýіr. Almaty: «Taıms» baspa úıі. 2008 – 400 b.
• 2. Kýkýshın V.S., Qalıev S. Etnopedagogıka: Oqýlyq. – Almaty: RPBK «Dəýіr», 2014. – 336 b.
• 3. Nazarbaev N.Á. «Uly daladaǵy myńjyldyq tarıhtyń jańa dáýіrі» // «Týǵan tіl». №1 (2017)
• 4. Jumabekov A.Q. «Túrkі halyqtarynyń jazba muralaryndaǵy pedagogıkalyq oı-pіkіrler (VI-VIII ǵ.ǵ.)» ped. Ǵyl. Kandıdaty dıss. D2005/637
• 5. Igenbaeva R.T. Joǵary mektep pedagogıkasy. – Almaty: «Evero», 2014. – 169 b.
• 6. Gelb I.D. Istorııa pısmennostı. Ot rısýnochnogo pısma k polnotsennomý alfavıtý / Per. s angl. T. M. Shýlıkovoı. – M.: ZAO «Tsentrpolıgraf», 2017. – 360 s.
• 7. Nazarbaev N. Uly dalanyń jetі qyry. // https://aikyn.kz/2018/11/21/73794. html
• 8. https://www.philol.msu.ru/pdfs/up520300031000. pdf
• 9. Quryshjanuly Á. Eskі túrkі jazba eskertkіshterі. – Almaty: Qaınar, 2001. – 472 b.
• 10. Seıіtqulov N.A. Qazaq halyq pedagogıkasyndaǵy ulttyq tárbıe. – Túrkіstan, 2010. – 336 b.
• 11. Aıdarov Ǵ. Orhon eskertkіshterіnіń teksі. – Almaty: «Ǵylym», 1990. – 219 b.
• 12. Sartqojauly Q. Orhon muralary. – Astana, 2003. – 392 b.