FAZLULLAH HAN LÜGÂTINDE KAPALI E (Ė) ÜNLÜSÜNÜN DURUMU

Yıl 2020, Sayı: 101, 30 - 39, 26.06.2020

S. Öztürk

Öz

Türkçede kapalı e ünlüsü (ė) tartışılagelmiş konulardan biridir. Türkoloji alanında bir dönem sesin varlığı hakkında yapılan tartışmalar yerini aynı sözcüğün (e/i/ė) mi okunması gerektiğine bırakmıştır. Sesin varlığına dair ilk bilgi Ali Şir Nevâ’î tarafından verilmiştir. Nevâ’î’den yıllar sonra yine Çağatay sahasında bir başka sözlük yazarı, Fazlullah Han, bu sesin varlığına işaret etmiştir. Fazlullah Han Lügati veya Lügat-i Türki adıyla bilinen bu Farsça-Çağatay Türkçesi sözlüğün madde başlarından önce bir dil bilgisi bölümü bulunur. Bu bölümde yazar, (ى) harfinin iki farklı sesi karşıladığını ve farklı okunması gerektiğini ifade eder. Bu çalışmada Fazlullah Han tarafından kapalı e sesiyle yazılan tüm sözcükler listelenerek bu alanda çalışan araştırmacıların dikkatine sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kapalı e, Fazlullah Han Lügâti, Çağatay Türkçesi, Fazlullah Han, Lügât-i Türkî.

THE STATUS OF CLOSED E VOWEL (Ė) IN FAZLULLAH HAN`S VOCABULARY

Öz

The closed e vowel (ė) in Turkish is one of the issues discussed. In the field of Turcology, discussions about the existence of sound for a period left its place to whether the same word (e / i / ė) should be read. The first information about the existence of the sound was given by Ali Shir Neva’i. Years after Nevayi, another dictionary writer, Fazlullah Han, in the field of Chagatay Language pointed to the existence of this voice. This Persian-Chagatay Turkish dictionary, known as Fazlullah Han Lügati or Lügat-i Türki, has a grammar section before the beginning of the items. In this section, the author states that the letter (ى) meets two different sounds and must be read differently. In this study, all the words written by Fazlullah Han with closed e sound are listed and presented to the attention of researces in this field.

Anahtar Kelimeler

Closed e, Fazlullah Han Lügâti, Chagatai Turkish, Fazlullah Han, Lügât-i Türkî.

О ЗАКРЫТОМ ЗВУКЕ "Е" (Ė) В СЛОВАРЕ ФАЗЛУЛЛАХ ХАНА

Öz

Закрытая буква «е/а» (а), которая является одним из наиболее распространенных гласных звуков на турецком языке, является одной из наиболее широко обсуждаемых проблем на сегодняшний день. В какой-то момент в области тюркологии дебаты по поводу фактического звучания этого звука оставили свой след в вопросе о том, какую из альтернатив звуку слова с таким же звуком (е / и / ė/ә) следует читать. Али Шир Наваи предоставил первую информацию об этом звуке. Через несколько лет после Навои другой лексикограф, Фазлулла Хан, отметил присутствие этого голоса в Чагатае. В персидско-чагатайском словаре, который называется словарь Фазлуллы Хана или Лугат-и-тюрки, в начале есть раздел грамматики. В этом разделе автор заявляет, что буква (ى), данная арабской буквой, имеет два разных звука и должна читаться по-разному. В этом исследовании все слова в работе Фазлуллы Хана с закрытым звуком «е» перечислены и представлены специалистам в этой области.

Anahtar Kelimeler

Закрытый звук "е", Словарь Фазлулла хана/Словарь, Чагатайский язык.

ФАЗЛУЛЛАХ ХАН СӨЗДІГІНДЕГІ ҚЫСАҢ «Е» (Ė) ДЫБЫСЫ ТУРАЛЫ

Öz

Түрік тілінде дауысты дыбыстар қатарында кездесетін қысаң «е/ә» (ė) - дыбысы қазіргі таңға дейін талқыланып келген мәселелердің ауқымдысы. Түркология саласы бойынша бір кезеңдері аталмыш дыбыстың шын мәнінде дыбысталуы туралы қозғалған пікірталастар, нақ сол дыбыс бар сөзді (е/и / ė/ә) дыбысының баламаларының қайсысымен оқу керек деген мәселені қарастырған. Ал осы дыбыс туралы алғашқы мәліметті Әлішер Науаи ұсынған. Науаиден кейін араға жылдар салып, Шағатай жерінде тағы бір сөздік жазушы Фазлуллах Хан осы дауысты дыбыстың бар екендігін атап өткен. Фазлуллах Хан «Лұғаты» немесе «Лұғат-и түрки» деп аталатын парсыша-шағатайша сөздіктің басында грамматикаға арналған бөлімі бар. Бұл бөлімде автор араб әрпімен берілген (ى) әрпінің екі түрлі дыбысталатынын және оның әртүрлі оқылуы керектігін айтады. Бұл мақалада Фазлуллах Ханның еңбегіндегі қысаң «е» дыбысы бар барлық сөздер тізімге алынып, осы сала мамандарының назарына ұсынылды.

Anahtar Kelimeler

Қысаң «e» дыбысы, Фазлуллах Хан лұғаты, Шағатай түрікшесі, Фазлуллах Ханның «Лұғат-и түрки» сөздігі.

Kaynakça

• 1. Semedli, E., “Türk Lehçelerindeki Bir Ses: Kapalı ė”, Journal of Azerbaijani Studies, (Journal of Humanities and Social Sciences – from 2011), s. 522–632. 2008.
• 2. Yavuz, O., “Türkçe’de Kapalı E”, Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi, S. 6, s. 271–306. 1991.
• 3. Yücel, B., “Nehcü’l-Ferādis’te Uzun-Kapalı E ( ė̄ ) Ünlüsünün Yazımı”, 38. ICANAS (10-15.09.2007) Dil Bilimi, Dil Bilgisi ve Dil Eğitimi, C.IV, Ankara: AKDTYK Yay., 2011.
• 4. Kocaoğlu, T., “Tarihi Türk Lehçeleri Metinlerinin Transkripsiyonlanmasında Kapalı é / i meselesi”, Türk Kültürü, S. 483-484, 266–281. 2003.
• 5. Öztürk, S. Fazlullah Han Lügâti (İnceleme-Metin-Dizin) Ondokuz Mayıs Üniversitesi Yayımlanmamış Doktora Tezi. 2020.
• 6. Ertekinoğlu, S., “Alıntı Sözcüklerdeki Kapalı e Üzerine”, International Anatolia Academic Online Journal Social Sciences Journal, C. 3, S. 2, 45–51. 2015.
• 7. Ceylan Yılmaz, E., “Ana Türkçede Kapalı e Ünlüsü”, Türk Dilleri Araştırmaları, S. 1, 151–165. 1991.
• 8. Duman, M., “Klâsik Osmanlı Dönemi Türkçesinde i/e Meselesine Dair”, İlmî Araştırmalar, S. 7, 65–104. 1999.