TURAR RISKULOV’UN ALMANYA EPİK DESTANI

Yıl 2020, Sayı: 101, 108 - 117, 26.06.2020

Kh. Tursun

Öz

20. yy.’ın 20–30’lu yıllarında Kazak milli siyasi aydınlarından T. Rıskulov milli gelirle ilgili siyasi görüşleri ve milli prensipleri farklı olduğundan kendi döneminin en ünlü siyasi kişisi idi. Onun adı “Büyük Terör”ün süreciyde değil; Türkistan, Moskova ve Moğolistan’daki yüksek kurumlarda Merkezi Parti idaresinin siyasi tavırlarında aktif bir şekilde geçmekteydi. Onun etrafında oluşan kavgalı dönemlerden biri de 1923 yılında Almanya’ya yaptığı seferle ilgili gelişmedir. Maalesef, T. Rıskulov’un Almanya epik destanının yazılış sebeplerinin pek çoğu milli görevlilerinin hayatına bir iz bırakmıştır. Makale T. Rıskulov’un Sovyet tarihnamesinde ve egemen olduğu yıllarda dikkate alınmamış olup, bu seferlerin sebepleri belgesel esasına dayandırılarak tahlil edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Turar Rıskulov, Nazir Törekulov, Almanya’daki Türkistanlı öğrencileri, “Büyük Terrör”, Pantürkizm.

GERMAN EPIC OF TURAR RYSKULOV

Öz

Among the Kazakh national political elite of the 20–30s of the XX century, T. Ryskulov was the most famous political figure of his time, despite conflicting political views and civic positions in national interests. His name was very active not only during the "Great Terror", but also in senior government posts in Turkestan, Moscow and Mongolia, in the political games of the central party government. One of the most famous campaigns around him was in 1923. This happened in connection with his official visit to Germany. Unfortunately, the causes and consequences of the German epic Turar Ryskulov left a tragic mark on the fate of many nationalist figures. The article is devoted to the actual analysis of the causes and consequences of this visit of a figure who was ignored in Soviet historiography and during the years of independence.

Anahtar Kelimeler

Turar Ryskulov, Nazir Torekulov, Turkestan students in Germany, The Great Terror

ГЕРМАНСКАЯ ЭПОПЕЯ ТУРАРА РЫСКУЛОВА

Öz

Среди казахстанской национальной политической элиты 20–30-х годов ХХ века Т. Рыскулов был самым известным политическим деятелем своего времени, несмотря на противоречивые политические взгляды и гражданские позиции в национальных интересах. Его имя было очень активным не только во время «Большого террора», но и на высокопоставленных государственных должностях в Туркестане, Москве и Монголии, в политических играх центрального партийного правительства. Одна из самых известных кампаний вокруг него была в 1923 году. Это произошло в связи с его официальным визитом в Германию. К сожалению, причины и последствия германского эпопеи Турара Рыскулова оставили трагический след в судьбе многих национальных деятелей. Статья посвящена фактическому анализу причин и следствий этого визита деятеля, который не отражался в советской историографии и в годы независимости.

Anahtar Kelimeler

Турар Рыскулов, Назир Торекулов, Туркестанские студенты в Германии, «Большой террор», Пантюркизм.

ТҰРАР РЫСҚҰЛОВТЫҢ ГЕРМАНИЯ ЭПОПЕЯСЫ

Öz

ХХ ғасырдың 20–30 жылдарындағы қазақ ұлттық саяси элитасының арасында Т. Рысқұловтың ұлттық мүддеге қатысты саяси көзқарастары мен азаматтық ұстанымдары қарама-қайшылықты болғанымен ол өз дәуірінің ең танымал саяси тұлғасы болатын. Оның есімі «Үлкен террордың» барысында ғана емес, Түркістан, Мәскеу, Монғолияда биік мемлекеттік лауазымда жүрген кездерінің өзінде орталық партиялық биліктің саяси ойындарында аса белсенділікпен аталған еді. Оның төңірегінде қалыптасқан осындай айғай-шулы науқандарының бірі – 1923 ж. Германияға жасаған ресми сапарына қатысты өрбіді. Өкінішке орай, Тұрар Рысқұловтың Германия эпопеясының себептері мен салдарлары көптеген ұлтшыл қайраткерлердің тағдырына қасіретті із қалдырды. Мақала қайраткердің кеңестік тарихнамада және тәуелсіздік жылдарында назар аударылмаған осы сапарының себеп-салдарын деректік негізде талдауға арналады.

Anahtar Kelimeler

Тұрар Рысқұлов, Нәзір Төреқұлов, Германиядағы түркістандық студенттер, «Үлкен террор», пантюркизм.

Kaynakça

• 1. Турдиев Ш. Улар Германияда уқиған едилар. –Т., 2006. – 256 б.
• 2. Туркестанская правда, 2 декабря 1923 г.
• 3. Білім керек (Германиядан келген хат) // «Ақ жол», 1923 ж. 24 сәуір.
• 4. Қолдан былғары жасау //«Ақ жол», 1923 жыл 4 қыркүйек.
• 5. Германияға кеткен қазақ студенттеріне жәрдем //«Ақ жол», 1923 ж. 23 маусым.
• 6. Студенттерге жәрдем керек //«Ақ жол», 1923 ж. 23 маусым.
• 7. Германиядағы оқушылар да ұмытылмасын! // «Ақ жол», 1924 ж. 27 ақпан.
• 8. Өзбекстан Республикасының Орталық мемлекеттік архиві. Қор Р-34, тізбе 1, іс 1380, 510 п.
• 9. Российский государственный архив социально-политической истории. Ф.17, оп. 84, д.526, Л.78–80
• 10. Российский государственный архив социально-политической истории.ф.17, оп. 84, д.527, Л.200
• 11. Хаустов В., Самуэльсон Л. Сталин. НКВД и репрессии 1936–1938 гг. –Москва: РОСПЭН. 2010. 432 с.