HAKAS DÜNYASININ DİLSEL GÖRÜNTÜSÜNDEKİ TEMBELLİK VE HAREKETE GEÇME İSTEKSİZLİĞİNİN KAVRAMSAL GENİŞLİĞİ

Yıl 2020, Sayı: 100, 32 - 48, 27.04.2020

M. Chertykova

Öz

Toplumun tarihsel gelişimi, insan yaşamı için en önemli ve belki de tek güvenilir koşulun iş olduğunu göstermektedir. Kişi iş sayesinde şahıs olarak temayüz eder, bilgi ve beceri kazanır, kendine ve akrabalarına uygun yaşam koşulları sağlar, doğal ve sosyal ihtiyaçlarını karşılar vb. Bu makalede Hakas Dilinde mevcud olan “tembellik ve isteksizlik” kavramları ilgili kelimeler üzerinde dil kültürbilimi bakımından durulmuştur. Çalışılan kavramsal alan karmaşık ve heterojen bir sistemdir. Dolayısıyla yazımızda dilsel birimlerin birbiriyle ilişkili ve tamamlayıcı iki modelini ayırt etmekteyiz: a) bir kişinin karakterinin bir özelliği olarak tembellik; b) bir kişinin geçici bir koşulu olarak hareket etmek istememesi. Bu modelleri iletişimsel-pragmatik düzeyde temsil eden sözcük birimleri hem genel hem de ayırt edici anlamsal-bilişsel özelliklerine sahiptir.

Anahtar Kelimeler

Kavramsal Mekan, Tembellik, Eyleme Geçmeme, Anlambilim, Model, Hakas Dili.

CONCEPTUAL SPACE «LAZINESS AND UNWILLINGNESS TO ACT» IN THE KHAKASS LANGUAGE PICTURE OF THE WORLD

Öz

The historical development of society shows that the most important, and perhaps the only reliable, condition for human life is work. Thanks to work, a person is formed as a person, acquires knowledge and skills, provides himself and his relatives with favorable living conditions, satisfies his natural and social needs, etc. The article is devoted to the linguoculturological description of multilevel lexemes with the meaning of laziness and unwillingness to act on the material of the Khakass language. The studied conceptual space is a complex and heterogeneous system. Inside it, we distinguish two interrelated and complementary models of linguistic units: a) laziness, as a property of a person’s character; b) unwillingness to act as a temporary condition of a person. The lexical units representing these models at the communicative-pragmatic level have both general and distinctive semantic-cognitive features.

Anahtar Kelimeler

Conceptual Space, Laziness, Unwillingness To Act, Semantics, Model, Khakass Language.

КОНЦЕПТУАЛЬНОЕ ПРОСТРАНСТВО «ЛЕНЬ И НЕЖЕЛАНИЕ ДЕЙСТВОВАТЬ» В ХАКАССКОЙ ЯЗЫКОВОЙ КАРТИНЕ МИРА

Öz

Историческое развитие общества показывает, что наиболее важным, а, может, единственно надёжным, условием жизнедеятельности человека является труд. Благодаря труду человек формируется как личность, приобретает знания и умения, обеспечивает себе и своим близким благополучные условия жизни, удовлетворяет свои естественные и социальные потребности и т.д. Статья посвящена лингвокультурологическому описанию разноуровневых лексем со значением лени и нежелания действовать на материале хакасского языка. Исследуемое концептуальное пространство представляет собой сложную и неоднородную систему. Внутри него мы выделяем две взаимосвязанные и взаимодополняющие модели языковых единиц: а) лень, как свойство характера человека; б) нежелание действовать, как временное состояние человека. Лексические единицы, представляющие эти модели на коммуникативно-прагматическом уровне, имеют как общие, так и отличительные семантико-когнитивные особенности.

Anahtar Kelimeler

Концептуальное пространство, Лень, Нежелание действовать, Семантика, Модель, Хакасский язык.

ХАКАС ӘЛЕМІНІҢ ТІЛДІК БЕЙНЕСІНДЕГІ «ЖАЛҚАУЛЫҚ ЖӘНЕ ӘРЕКЕТ ЕТУДІ ҚАЛАМАУ» ТҰЖЫРЫМДАМАЛЫҚ КЕҢІСТІГІ

Öz

Қоғамның тарихи дамуы адам өмірінің ең маңызды, сенімді шарты болып табылатындығын көрсетеді. Жұмыстың арқасында адам тұлға ретінде қалыптасады, білім мен дағдыларды игереді, өзін және туыстарын қолайлы өмір сүру жағдайымен қамтамасыз етеді, табиғи және әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандырады, т.б. Мақала хакас тіліндегі «жалқаулық және әрекет етуді қаламау» мәні бар түрлі деңгейлі лексемаға лингвомәдениеттанулық тұрғыдан сипаттама беруге арналған. Зерттеліп отырған концептуалды кеңістік күрделі және біртекті емес жүйе болып табылады. Оның ішінде біз тілдік бірліктердің өзара байланысын және бірін-бірі толықтыратын екі моделін бөліп қарастырамыз: а) жалқаулық, адам мінезінің қасиеті ретінде; б) әрекет етпеу, адамның уақытша жағдайы ретінде. Коммуникативтік-прагматикалық деңгейде осы модельдерді ұсынатын лексикалық бірліктер жалпы және ерекше семантико-когнитивтік ерекшеліктерге ие.

Anahtar Kelimeler

Концептуалды кеңістік, Жалқау, Әрекет етуді қаламау, Семантика, Үлгі, Хакас тілі

Kaynakça

• 1. Ерёмина М.А. Образы социума в мотивационной семантике лени и трудолюбия // Вестник ТвГУ. Серия «Филология». 2017. №3. С. 63–69.
• 2. Ерёмина М.А. Лень и трудолюбие в зеркале русской языковой традиции: Монография. –Нижневартовск: Изд-во Нижневартовского гос. университета, 2014. 204 с.
• 3. Каксин А.Д. Когнитивные аспекты реконструкции образа человека труда (по данным хантыйского языка) // Science for Education Today. 2019. Т. 9. № 4. С. 182–196.
• 4. Левонтина И.Б. Homo piger // Логический анализ языка. Образ человека в культуре и языке. М., 1999. С. 105–114.
• 5. Словарь синонимов хакасского языка / Хакас тілінің синонимнер сŏстігі. Авторы Кызласова И.Л., Чертыкова М.Д. – Абакан: Издательство ФГБОУ ВПО «Хакасский государственный университет им. Н.Ф.Катанова». 2014. 228 с.
• 6. Толковый словарь русского языка. Под редакцией Д.В.Дмитриева. М.: Астрель – АСТ. 2003. 1582 с.
• 7. Хакасско-русский словарь – Хакас – орыс сöстігі: около 22 тыс. слов. Авторы: О.П.Анжиганова, Н.А.Баскаков, М.И.Боргояков, А.И.Инкижекова – Грекул, Д.Ф.Патачакова, О.В.Субракова, П.Е.Белоглазов, З.Е.Каскаракова, А.С.Кызласов, Р.Д.Сунчугашев, М.Д.Чертыкова. Под общей редакцией О.В.Субраковой. –Новосибирск: Наука, 2006. 1114 с.
• 8. Шамина Л. А. Изъяснительные конструкции со скрепой деп в тувинском языке // Предложение в языках Сибири. –Новосибирск, 1989. С. 131–140.
• 9. Шмелёв А.Д. Русский язык и внеязыковая действительность. – М.: Языки славянской культуры, 2002. 492 с.
• 10. Юлдашев А.А. Глаголы чувственного восприятия (verba sentiendi) в тюркских языках // Историческое развитие лексики тюркских языков. – Москва. 1961. с. 294–321.