KUANŞİ İM PUSAR’DA ARDIŞIK CÜMLELERDE SÖZCÜKSEL BAĞDAŞIKLIK UNSURLARI

Yıl 2020, Sayı: 100, 49 - 60, 27.04.2020

S. Demirbilek

Öz

Eski Uygur Türkçesine çevrilmiş eserlerden biri olan Kuanşi İm Pusar, Burkan dininin kuzey mezhebi külliyatından Asîl Dinin Nilüfer Çiçeği Kitabı’nın 25. bölümüdür. Sanskritçe, Çince ve Eski Uygur Türkçesi versiyonları olan bu eserin Eski Uygur kopyalarının Moğol devrinden (XIII yy.) önce oluşturulduğu düşünülmektedir. Eserin metninde, tercümeden kaynaklı pek çok farklı birleşik cümle çeşidi ortaya çıkmıştır. Bunlar dönemin dil özelliklerini ve metin oluşturma metotlarını yansıtan önemli dil birimleridir. Bu yüzden, belge tarama yöntemi ile metnin cümle yapısı incelenmiş, ortaya çıkan sonuçlar arasından hareketle konu daraltılarak sadece ardışık cümlelerin sözcüksel bağdaşıklık unsurlarına odaklanılmıştır. Çalışmada bu unsurlar örneklerle gösterilmiştir. Bu çalışmada taranan metin Şinasi Tekin tarafindan yayinlanmiştir. Ardışık cümleler arasındaki anlam ilgisi kuran sözcükler, öncelikle sözcük türüne göre sınıflandırılmış, sonra da hangi anlam ilgisiyle önceki cümleye bağlandığı gösterilmiştir. Bunların sayıları oldukça fazladır. Kuanşi İm Pusar’daki bu zengin bağdaşıklık unsurları Eski Uygur Türkçesinin güçlü bir yazı diline sahip olduğunu göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Kuanşi İm Pusar, Eski Uygur Türkçesi, Bağdaşıklık, Metindilbilim.

КУАНШИ ИМ ПУСАРДАҒЫ ДӘЙЕКТІ СӨЙЛЕМДЕРДЕГІ ЛЕКСИКАЛЫҚ СӘЙКЕСТІК ЭЛЕМЕНТТЕРІ

Öz

Куанши им Пусар, көне ұйғыр тіліне аударылған туындылардың бірі, буркан дінінің солтүстік ағымының топтамасы – «Asîl Dinin Nilüfer Çiçeği» кітабының 25-ші бөлімі. Бұл туындының санскрит, қытай және көне ұйғыр тіліндегі нұсқалары Моңғол дәуірінен (XIII ғ.) бұрын жасалған деп саналады. Туындыда күрделі сөйлемдердің көптеген түрлері бар. Бұлар – сол кезеңнің тілдік ерекшеліктерін және мәтін жасау тәсілдерін көрсететін маңызды тілдік бірліктер. Сондықтан, құжаттарды сканерлеу әдісінің көмегімен мәтіндік сөйлемнің құрылымы зерттелді, алынған нәтижелер арасынан тек тізбекті сөйлемдердің лексикалық үйлесімділік элементтеріне назар аударылды. Мақалада бұл элементтер мысалдар арқылы көрсетілген. Зерттеуде негізге алынған мәтін – Шинаси Текиннің жариялаған туындысы. Бір тізбекті сөйлемдер арасындағы семантикалық байланысты құрап тұрған сөздер алдымен түрі бойынша жіктеледі, содан кейін алдыңғы сөйлеммен қандай мағына бойынша байланысқанын көрсетеді. Бұлардың саны айтарлықтай көп. «Куанши им Пусардағы» үйлесімді бай элементтер ежелгі ұйғыр тілінің мықты жазба тілі болғанын көрсетеді.

Anahtar Kelimeler

Куанши им Пусар, Ежелгі ұйғыр тілі, Үйлесімділік, Мәтіндік лингвистика.

LEXICAL COHERENCE ELEMENTS IN CONSECUTIVE SENTENCES IN KUANŞI IM PUSAR

Öz

Kuanşi İm Pusar, which is the 25th chapter of the book “Asîl Dinin Nilüfer Çiçeği”, is a text based on the canon of scripture of a Burqan religion’s sect known to nothern branch in Old Uighur Turkish. This text, which has also Sanskrit, Chinese and Old Uighur Turkish versions, is supposed to have been written before the Mongol period (XIII century). In the text, many different types of compound sentences have emerged arising by the differences during the translation processes. These are important language units that reflect the language characteristics of the period and the methods of text creation. Therefore, the sentence structure of the text was examined by the document scanning method and the topic was narrowed down into the lexical coherence elements of consecutive sentences based on the results. The text scanned in this study was published by Şinasi Tekin. Words that establish meaning relation between consecutive sentences are first classified by word type, and then it is shown with which meaning relation it is connected to the preceding sentence. Their numbers are quite high. These rich coherence elements in Kuanşi İm Pusar show that Old Uighur Turkish has a strong written language.

Anahtar Kelimeler

Kuanşi Im Pusar, Old Uyghur Turkish, Cohesion, Text Linguistics

ЭЛЕМЕНТЫ ЛЕКСИЧЕСКОЙ СОВМЕСТИМОСТИ В ПОСЛЕДОВАТЕЛЬНЫХ ПРЕДЛОЖЕНИЯХ В КУАНШИ ИМ ПУСАРЕ

Öz

Куанши им Пусар, одна из переведенных работ, переведенных на древний Уйгурский турецкий язык, является 25-м изданием книги цветов лотоса благородной религии из коллекции Северной секты Бурканской религии. Считается, что древние уйгурские копии этого произведения, являющиеся санскритом, китайским и турецким вариантом, были основаны ранее монгольской эпохи (XIII в.). В тексте произведения появилось много разных вариантов комбинированных предложений, полученных из перевода. Это важные языковые единицы, которые отражают языковые особенности периода и методы создания текста. Таким образом, с помощью метода сканирования документов была изучена структура предложения текста, тема сужается, перемещаясь между полученными результатами, сосредоточившись только на элементах лексической смысл последовательных предложений. В исследовании эти элементы были проиллюстрированы примерами. В этом исследовании сканированный текст является произведением Шинаси Текина. Слова, которые устанавливают семантическую связь между последовательными предложениями, сначала классифицируются по типу слова, а затем показывают, по какому значению связаны с предыдущим предложением. Их количество довольно велико. Эти богатые элементы сплоченности в Куанши им Пусаре указывают на то, что древний Уйгурский турецкий язык является сильным письменным языком.

Anahtar Kelimeler

Куанши им Пусар, Древний уйгурский язык, Сочетаемость, Текстовая лингвистика

Kaynakça

• 1. Özcan, C. “Eski Uygurca Kuanşi im Pusar Üzerine Notlar”, Belleten, 2015. 63-1, 37–47
• 2. Tekin, Ş., Uygurca Metinler I, Kuanşi im Pusar (Ses İşiten İlah), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 1993.
• 3. Ölmez, M., Köktürkçe ve Eski Uygurca Dersleri, İstanbul: Kesit Yayınları. 2017.
• 4. Barutçu Özönder, S., “Eski Türklerde Dil ve Edebiyat”, Türkler, c.3, 481–501. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. 2002.
• 5. Demir, N. – Yılmaz, E., “Erken Dönem Uygur Edebiyatı (VIII- XIV. yüzyıl): II. Nesir”, Türk Edebiyat Tarihi, İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları. 2007. c. I, 154–176.
• 6. Ercilasun, A. B., Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları. 2011.
• 7. Ercilasun, A. B., “Uygur Edebiyatı”, Büyük Türk Klasikleri, İstanbul: Ötüken-Söğüt Yayınları. 1985. c.1, 79–113.
• 8. Akar, A., Türk Dili Tarihi, İstanbul: Ötüken Yayınları. 2018.
• 9. Mansuroğlu, M., “Türkçede Cümle Çeşitleri ve Bağlayıcıları”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1955, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 1988. 59–71.
• 10. Grönbech, K., Türkçenin Yapısı, çev.: Mehmet Akalın, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 2000.
• 11. Ergin, M., Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Yayınları. 2004.
• 12. Hacıeminoğlu, N., Türk Dilinde Edatlar, (En eski Türkçe metinlerden zamanımıza kadar), – Yazı dilinde-, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları. 2015.
• 13. Karahan, A., Eski Uygurcada Bağlaçlar, Ankara: Grafiker Yayınları. 2015.
• 14. Şirin, H., Eski Türk Yazıtları, Söz Varlığı İncelemesi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 2016.
• 15. Vardar, B., Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Multılıngual Yayınları. 2002.
• 16. İmer, K. - Kocaman, A.- Sumru, A., Dilbilim Sözlüğü, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi. 2011.
• 17. Günay, D., Metin Bilgisi, İstanbul: Multılıngual Yayınevi. 2000.
• 18. Tekin, T., Orhon Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 2016.
• 19. Subaşı Uzun, L., Orhon Yazıtlarının Metindilbilimsel Yapısı, Ankara: Simurg Yayınları. 1995.
• 20. Eraslan, K., Eski Uygur Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 2012.
• 21. Gabain, A. V., Eski Türkçenin Grameri, çev. Mehmet Akalın, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 2007.
• 22. Tekin, Ş., “Eski Türkçe”, Türk Dünyası El Kitabı, Dil-Kültür-Sanat, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. 2002, c. 2, 69–119.