KABYRGATAL-TÜRKEŞ YAZITININ ANLAMI

Yıl 2020, Sayı: 99, 9 - 27, 25.02.2020

O.d. Bekzhan

Öz

2012 yılında Doğu Kazakistan bölgesinin Kürşüm İlçesinin Akbulak kırsalında bulunan Kabil çiftliği topraklarında 11 cm x 10 cm x 1,5 – 2 cm büyüklüğünde bir taş bulunmuştur. Kara taşın yüzeyinde büyük yazıtlı sekiz sembol var. Semboller iki sıra halinde gösterilmiştir. Birinci satırda bir sembol, ikincisinde ise yedi tane sembol görünmektedir. İlk satırda taş sahibinin asıl adı Şınkız, ikinci satırda kahraman adı “Bayrak – Ateş” olduğu yazılmaktadır. İri yazılı asıl metnin üst tarafında Ş sembolünün üstünde at kuyruğuna benzeyen bir bayrak resmi vardır. Bayrağın alt kısmında ufak sembollerle karışık harfli yazılar mevcuttur. Yazıda TÜRK ülkesinin adı ve “Bayrak – Ateş” adı tekrarlanmaktadır. Ön yüzünün altında beyaz bir yay görüntüsü var. Yayın iki ucunda iki bayrağın resmi ile “Üç Türkün üç altın bayrağı” yazısı bulunmaktadır. Böylece üstteki büyük bayrak ile birlikte “Üç Türkün üç altın bayrağı” oluşmaktadır. Üstteki bayrak ile onun altındaki 17 sembolden oluşan karmaşık metin yazılmıştır. Yazıt bir yılanın başı şeklinde oyulmuştur. Tahminimizce, bir kayışla bele bağlanacak şekilde tasarlanmıştır. Çünkü bu yazıt, Türk kahramanın kimliği gibi idi. Yazıtta onun hem asıl adı, hem kahraman adı ve ülkesinin adı belirtiliyordu. Bu yazıt bildiğimiz Türk hakanları hakkında bilgileri tamamlayan değerli tarihsel bilgiler içeriyor.

Anahtar Kelimeler

Türkeş Ülkesi, Yazıt, Altın Bayrak, Yazıtlı Taş.

ҚАБЫРҒАТАЛ-ТҮРКЕШ ЖАЗУЫНЫҢ МАҒЫНАСЫ

Öz

Шығыс Қазақстан облысы, Күршім ауданының Ақбұлақ ауылдық округіне қарасты Қабырғатал фермасының аумағынан 2012 жылы көлемі 11 см х 10 см х 1,5 –2 см болатын тастың сынығы табылды. Табылған қара тас сынығының бетінде ірі жазулармен 8 таңба қашалған. Таңбалар екі қатарда бейнеленген. Бірінші қатарда 1 таңба, екінші қатарда 7 таңба байқалады. Бірінші қатарда тас иесінің негізгі аты Шынқыз, екінші қатарда ер аты «Туы – өрт» екені жазылған. Ірі жазулы негізгі мәтіндегі жоғарғы Ш таңбасының үстіндегі қырда жылқының қыл құйрығына ұқсас тудың суреті салынған. Тудың қылынан төменгі жағына ұсақ таңбалармен күрделі әріпті жазу жазылған. Мәтінде ТҮРКЕШ елі атауы және «Туы – өрт» аты қайталанып жазылған. Алдыңғы беттің төменінде ақ түсті доға суреті келтірілген. Оның екі ұшында екі тудың бейнелері және «Үш Түрүктің үш алтын туы» мәтіні жазылған. Сонда жоғарғы үлкен туды қосып есептегенде «Үш Түрүктің үш алтын туы» шығады. Жоғарғы ту мен оның астында 17 таңбадан тұратын күрделі әріп жазылған. Жазулы тас жыланның басына ұқсастырыла ойыла жасалған. Біздің ойымызша, ол ойық таспамен белге байлап алу үшін жасалған. Өйткені тас түркеш ерінің төлқұжаты есепті, онда ердің шын аты да, ер аты да және елінің аты да жазылған. Жазбада бұрын бізге мәлім Түрік қағанаты туралы мәліметтерді толықтыратын құнды тарихи деректер келтіріледі.

Anahtar Kelimeler

Түркеш елі, Жазба ескерткіш, Алтын ту, Жазулы тас.

THE MEANING OF THE INSCRIPTION KABYRGATAL-TURKESH

Öz

In 2012, a stone measuring 11 cm x 10 cm x 1.5 – 2 cm was found on the outskirts of the Kabyrgatal farm in the Akbulak rural district, the Kursum district, and the East Kazakhstan region. 8 large written signs were carved on a smooth surface of black stone fragments. Signs were carved in two rows, in the first one sign was carved, and on the second seven signs. In the first row, the main name was written, like, Shynkyz, and on the second, the heroic name, like, “Banner – Fire.” On the edge of the stone above the sign Sh, which was written in large letters, a banner is depicted in the shape of a horse's tail. A complex grapheme with small fonts is written on the handle of the banner. In the text, the name of the Turkic country, like, “Country of Turkes” and the re-inscription of the heroic name, like, “The banner is a fire” were written. At the bottom of the front surface is a thick arc. At both ends of the arc were depicted drawings of two banners in the likeness of a ponytail and a text was written above them, like, “Three golden banners of three Turks”. Both in the content of the text and in the account the drawing of the banners can be found “Three golden banners of the three Turks”. On the upper banner and under it is written a complex grapheme, comprising 17 characters. The stone with the inscription was carved in the likeness of the head of a snake. According to our assumption, that carving was made to tie a stone to a belt, since a stone with an inscription can be represented as a personal certificate, in which both the main name, and the heroic name, and the name of the country of the hero were written. Valuable historical data were presented in the inscription, supplementing previously known to us about the Turkic Kaganate.

Anahtar Kelimeler

The country of Turkquez, A written monument, A golden banner, A stone with an inscription.

KABYRGATAL-TÜRKEŞ YAZITININ ANLAMI

Öz

В 2012 году на окраине фермы Кабыргатал сельского округа «Акбулак» Куршумского района Восточно-Казахстанской области был найден камень размером 11 см х 10 см х 1,5 – 2 см. На гладкой поверхности обломка черного камня были высечены 8 крупных письменных знаков. Знаки были высечены в два ряда: в первом был высечен 1 знак, а во втором 7 знаков. В первом ряду было написано основное имя, Шынкыз, а во втором - геройское имя, «Знамя – пожар». На краю камня над знаком Ш, который был написан в тексте крупными буквами, изображен рисунок знамени наподобие конского хвоста. На рукоятке знамени написана сложная графема мелким шрифтом. В тексте указано наименование тюркской страны («Страна Тюркеш») и повторно упоминается героическое имя, «Знамя – пожар». В нижней части передней поверхности изображена толстая дуга. На обоих концах дуги были размещены рисунки двух знамен, похожих на конский хвост, и над ними находился текст: «Три золотых знамени трех Тюрков». И по содержанию текста, и по количеству нарисованных знамен можно обнаружить «Три золотых знамени трех Тюрков». На верхнем знамени и под ним наблюдается сложная графема, состоящая из 17 знаков. Камень с надписью был вырезан наподобие змеиной головы. По нашему предположению, резьба была сделана для привязывания к поясу, так как камень с надписью можно было представлять как удостоверение личности, в котором были указаны и основное имя, и геройское имя, и название страны героя. В исследуемой надписи представлены ценные исторические данные, дополняющие ранее известные нам сведения о Тюркском каганате.

Anahtar Kelimeler

Страна Тюркеш, Письменный памятник, Золотое знамя, Камень с надписью.

Kaynakça

• 1. Омаров Ғ.Қ., Базылхан Н. Шығыс Қазақстан облысы Қабырғаталдан жаңадан табылған көне түрік бітік жазулы ескерткіш туралы (алғашқы талдау) // «ҚазҰУ хабаршысы», 2015, № 6 (158), 168–171 б.
• 2. Омаров Ғ.Қ. Базылхан Н. Шығыс Қазақстан облысы Қабырғаталдан жаңадан табылған көне түрік бітік жазулы ескерткіш туралы (алғашқы талдау), ҚазҰУ хабаршысы (2015) // https://articlekz.com/kk/article/23263.
• 3. Бекжан О.Д. Түркі күлбізік жазба ескерткіштері тілінің семиотика-семантикалық негіздері. Алматы: «Қазығұрт», 2015. 366 б.
• 4. Васильев Д.Д. Корпус тюркских рунических памятников бассейна Енисея. Л., 1983. 128 с.
• 5. Бекжан О. Енесей ескерткiштерiндегi белгiсiз бесiншi бiрiгiңкi дауыссыздардың дыбыстық мағынасы мен таңбасы. // «Тiлтаным», Алматы: «А.Байтұрсынұлы атын. Тіл білімі институты», 2001, № 2, 99–107-б.
• 6. Ежелгі дәуір әдебиетінің антологиясы. Исламға дейінгі әдеби жәдігерлер. І том. Алматы, 2019. 632 б.
• 7. Бекжан О.Д. Күлтөбе – ІV жазуының мағынасы. ІІІ Халықаралық Түркология конгресі. Бүгінгі түркологияның өзекті мәселелері мен келешегі (ортақ тіл, тарих және әліппе). Түркістан, 2009, 18–20 мамыр. 382–384-б.
• 8. Бекжан О.Д. Ашықтас күлбізік жазуы – ең кейін жазылған жазба ескерткіш.// Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті «ҚазҰУ Хабаршысы», филология сериясы. Алматы, «Қазақ университеті», 2016, № 5, 70–75 б.
• 9. Айдаров Ғ. Орхон ескерткіштерінің тексі. Алматы: «Ғылым», 1990. 145 б.
• 10. Кляшторный С.Г. Терхинская надпись. // «Советская тюркология», Баку, 1980, № 3 (май-июнь), С. 88-91.
• REFERENCES 1. Omarov Ǵ.Q., Bazylhan N. Shyǵys Qazaqstan oblysy Qabyrǵataldan jańadan tabylǵan kóne túrіk bіtіk jazýly eskertkіsh týraly (alǵashqy taldaý) // QazUÝ habarshysy, 2015, № 6 (158), 168 – 171 bb.
• 2. Omarov Ǵ.Q., Bazylhan N. «Shyǵys Qazaqstan oblysy Qabyrǵataldan jańadan tabylǵan kóne túrіk bіtіk jazýly eskertkіsh týraly (alǵashqy taldaý)», QazUÝ habarshysy (2015) // https://articlekz.com/kk/article/23263.3. Bekjan O.D. «Túrkі kúlbіzіk jazba eskertkіshterі tіlіnіń semıotıka-semantıkalyq negіzderі». Almaty: Qazyǵurt, 2015. 151–152 bb.
• 4. Vasılev D.D. «Korpýs tıýrkskıh rýnıcheskıh pamıatnıkov basseına Enıseıa». L., S. 128.
• 5. Bekjan O. «Eneseı eskertkishterindegi belgisiz besinshi birigińki daýyssyzdardyń dybystyq maǵynasy men tańbasy». // Tiltanym, Almaty, «A.Baıtursynuly atyn. Tіl bіlіmі ınstıtýty», 2001, № 2, 99 – 107 bb.
• 6. Ejelgі dáýіr ádebıetіnіń antologııasy. Islamǵa deıіngі ádebı jádіgerler. I tom. Almaty: 2019. 632 b.
• 7. Bekjan O.D. «Kúltóbe – IV jazýynyń maǵynasy», III Halyqaralyq Túrkologııa kongresі. Búgіngі túrkologııanyń ózektі máselelerі men keleshegі (ortaq tіl, tarıh jáne álіppe). Túrkіstan, 2009, 18 – 20 mamyr. 382 – 384 bb.
• 8. Bekjan O.D. «Ashyqtas kúlbіzіk jazýy – eń keıіn jazylǵan jazba eskertkіsh».// Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıtetі «QazUÝ Habarshysy», fılologııa serııasy. Almaty, «Qazaq ýnıversıtetі», 2016, № 5, 70 – 75 bb.
• 9. Aıdarov Ǵ. «Orhon eskertkіshterіnіń teksі». Almaty: «Ǵylym», 1990. 145 b.
• 10. Klıashtornyı S.G. «Terhınskaıa nadps».//«Sovetskaıa tıýrkologııa», Baký, 1980, № 3 (maı-ııýn), S. 88 – 91.