TÜRK DİLİNDE “EŞİK” KELIMESİNİN LEKSIKAL-SEMANTİK ANALİZİ

Yıl 2020, Sayı: 99, 28 - 40, 25.02.2020

E. Mülkibayeva L. Aliyeva F. Tulendiyeva

Öz

Bu çalışmada “eşik” sözcüğünün kökeni ve Türk dilinin tarihi dönemlerine ait durumu incelenerek çağdaş Türk lehçelerindeki kullanımları, çeşitli sözlük ve eserler üzerinden taranıp araştırılmış, elde edilen veriler üzerinden leksik ve semantik analizler yapılmıştır. Araştırmalara göre eşik kelimesinin kökeninin eşü- /işi- ‘örtmek, kapatmak’ fiil kökü ve -k fiilden isim yapma ekinden oluştuğu düşünülmektedir. Kelimenin tarihsel ve çağdaş süreçlerindeki eşig, işik, ijik, esik, izik biçimlerinin üzerinde durularak, kelimenin mecazi anlamları, deyim ve atasözlerdeki kullanımları da değerlendirilmiştir. Eşik sözcüğünün “kapı girişi, kapı boşluğunun alt kısmında bulunan basamak” gibi anlamının yanında “başlangıç yeri, başlangıç noktası, başlangıç noktasına yakın bir yer” gibi anlamları da mevcuttur. Aynı zamanda, coğrafyada, müzikte, psikolojide de karşılığı olan bir kelime olan eşik, bir konumdan, noktadan, süreçten, bir başka konuma, noktaya, sürece geçişi ifade ederek Türk kültüründe önemli bir yer tutmaktadır. Günümüzde hâlâ eski inançlara göre: eşikte durulmaz, kapı eşiğinde oturulmaz; kapı eşiğinde şeytan bulunur, yağmur yağarken kapı eşiğinde oturmak günahtır ifadeleri yaşamaktadır. Eşik sadece geçiş için kullanılan ve bir an önce terk edilmesi gereken bir yer olarak sayılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Eşik, Tarihi Türk Lehçeleri, Kapi Girişi, Çağdaş Türk Lehçeleri, Leksik Birim, Semantik.

ТҮРІК ТІЛІНДЕГІ «ЕСІК» (ТАБАЛДЫРЫҚ) СӨЗІНІҢ ЛЕКСИКА-СЕМАНТИКАЛЫҚ ТАЛДАУЫ

Öz

Бұл мақалада “eşik” (табалдырық) сөзінің шығу тегі және түркі тілінің тарихи кезеңдердегі лексикалық жағдайы, сондай-ақ оның қазіргі түркі диалектілерінде пайдаланылуы, түрлі сөздіктер мен артефактілерден алынған мәліметтер бойынша лексикалық және семантикалық талдау жасалған. Зерттеулерге сүйенсек, “eşik” сөзінің шығу тегі eşü- /işi (жабу) етістігі және -k зат есімнен етістік жасайтын жұрнақтан жасалған деген тұжырым бар. Сөздің тарихи және қазіргі заманғы үдерістеріндегі eşig, işik, ijik, esik, izik формалары, сөздің метафорлық мағынасы, идиомалар және оларды мақал-мәтелдерде пайдалануы да қарастырылған. “Eşik” (табалдырық) сөзінің “кіре-беріс, есік табалдырығы” секілді мағыналарымен қатар “бастапқы орын, бастапқы нүкте, бастама” сияқты баламалары да бар. Сонымен қатар, география, музыка, психологияда кездесетін “eşik” (табалдырық) сөзі бір позициядан, нүктеден, үрдістен, басқа позицияға, нүктеге, үрдіске өту мағынасын беріп, жалпы түркі дәстүр мәдениетінде сыни орынға ие. Қазіргі уақытта ежелгі сенім бойынша, табалдырықта тұрма, есік табалдырығында отырма, есік табалдырығында шайтан отырады, жауын кезде есік табалдырығында отыру күнә деген сияқты тіркестер пайдаланылады. Табалдырық тек аттау, өту үшін пайдаланылуы тиіс және мүмкіндігінше тез тастап кетуге тиіс орын болып саналады.

Anahtar Kelimeler

Табалдырық, Тарихи түркі диалектілері, Кіре-беріс, Қазіргі Түркі диалектілері, Лексикалық бірлік

LEXICAL-SEMANTIC ANALYSIS OF THE WORD “EŞIK” (THRESHOLD) IN TURKISH LANGUAGE

Öz

The article analyzes lexical and semantic aspects of the word “eşik” (threshold) and its lexical state in the Turkic language, as well as its use in modern Turkic dialects according to data from various dictionaries and artifacts. According to the research, the origin of the word “eşik” is formed from the verb root eşü- /işi (close) and the suffix -k.the forms eşig, işik, ijik, esik, izik in historical and modern speech processes, the metaphoricalmeaning of the word, idioms and their use in proverbs and sayings are considered. The word “eşik” (threshold), along with meanings like “entrance, door threshold”, also has alternative meanings such as “starting place, starting point, initiative”. In addition, the word “eşik” (threshold), which is used in geography, music, and psychology, occupies a critical place in the culture of Turkic traditions in general, giving the meaning of the transition from one position, point, process, to another position, point, and trends. There are still such superstitious phrases as you should not stand on the threshold, you must not sit on the threshold of the door; the devil is sitting on the threshold, it is a sin to sit on the threshold during the rain. A threshold is considered to be a place that should only be used for passage and that should be left immediately if possible.

Anahtar Kelimeler

Threshold, Historical Turkish Dialects, Gate Entrance, Contemporary Turkish Dialects, Lexical Unit, Semantics

ЛЕКСИКО-СЕМАНТИЧЕСКИЙ РАЗБОР СЛОВА “EŞIK” (ПОРОГ) В ТУРЕЦКОМ ЯЗЫКЕ

Öz

В данной статье был проведен лексический и семантический анализ слова “eşik” (порог) и его лексического состояния в тюркском языке, а также его использованию в современных тюркских диалектах согласно данным из различных словарей и артефактов. Согласно исследованиям, слово “eşik” образовано от корня глагола eşü- /işi (закрыть) и суффикса -k. Рассматриваются формы eşig, işik, ijik, esik, izik в исторических и современных процессах речи, метафорическое значение слова, идиомы и их использование в пословицах и поговорках. Слово “еşik” (порог), наряду такими значениями, как “вход, порог двери”, имеет также и альтернативные значения, – “начальное место, начальная точка, инициатива”. Кроме того, слово “eşik” (порог), встречающееся в географии, музыке, психологии, занимает ключевое место в культуре тюркских традиций в целом, передавая значение перехода от одной позиции, точки, процесса, к другой позиции, точке, тенденциям. До сих пор существуют закрепившиеся в языке поверья о том, что “нельзя стоять на пороге”, “нельзя сидеть на пороге дверей”; “у порога сидит дьявол”, “сидеть на пороге во время дождя – грех”. Порог считается местом, которое должно быть использовано только для прохода и которое, по возможности, следует немедленно покидать.

Anahtar Kelimeler

Порог, Исторические тюркские диалекты, Дверной проем, Современные тюркские диалекты, Лексическая единица, Семантика.

Kaynakça

• 1. Türkçe Sözlük, TDK yayınları, Ankara, 2005.
• 2. Radloff, Wilhelm, Versuch einess Wörterbuches der Turk Dialekte, Opit Slovarya, 1960.
• 3. Clauson, Sir Gerard, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, London, Oxford University Press, 1972.
• 4. Sevortyan, E. V., Etimologiçeskiy Slovar Tyurkskih Yazıkov, Moskova, 1980.
• 5. Gülensoy, Tuncer, Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2007.
• 6. Ercilasun, A. B., Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları, İstanbul, Dergâh Yayınları, 2016.
• 7. Caferoğlu, Ahmet, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, İstanbul, 1991.
• 8. Atalay, Besim, Kaşgarlı Mahmud, Divanü Lügati't-Türk I, Ankara, TDK Yay., 1939.
• 9. Zeybek, Namık Kemal, Hoca Ahmet Yesevi ve Hikmetler, İstanbul, İlgi Kültür Sanat Yay., 2010.
• 10. Arat, Reşit Rahmeti, Kutadgu Bilig - İndeks, (Haz.: Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yüce), İstanbul, 1979.
• 11. Şemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, “İkdâm” Matbaası, İstanbul 1317. Tıpkıbasımı: Şemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, 3. baskı, Çağrı Yayınları, İstanbul 1989.
• 12. Ata, Aysu, Nehcü’l- Ferādîs, Uştmalarnıng Açuķ Yolı (Cennetlerin Açık Yolu) III Dizin- Sözlük, TDK yayınları, Ankara, 1998.
• 13. Abuşka Lûgati veya Çağatay Sözlüğü, (Haz.: Besim Atalay), Ayyıldız matbaası, Ankara, 1970.
• 14. Karaörs, Metin, Ali Şir Nevai - Nevaridü’ş-Şebab, Ankara: TDK Yay, 2006
• 15. Suat, Ünlü, Çağatay Türkçesi Sözlüğü, İstanbul, 2003.
• 16. Grönbech, K., Kuman Lehçesi Sözlüğü, (Çev. Prof. Dr. Kemal Aytaç), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1992.
• 17. Çetin Pekacar, Kumuk Türkçesi Sözlüğü, TDK yayınları, Ankara, 2011.
• 18. Ali Fehmi Karamanlıoğlu, Seyf-i Sarayı, Gülistan Tercümesi T.T.K. Yayınları, Ankara, 1989.
• 19. Azerbaycan Dilinin Izahli Lüğeti I-IV Cilt, Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası Nesimi adına Dilcilik İnstitutu. (Haz.: Ali Heyder Orucov (editör), Behruz Abdullayev, Nergiz Rehimzade‚ Şerg-Gerb‛ neşriyatı, Bakü, 2006.
• 20. Türkmen Türkçesi Sözlüğü, (Slovar Turkmenskogo Yazıka). (Ed. M. Y. Hamzayev), Aşhabad, 1962.
• 21. Marufov, Z.M., Uzbek Tilining İzohli Lugati, Uzbekistan SSR Fenler Akademiyası A. S. Puşkin Nomıdagı Til ve Edebiyet İnstitutı I-II Cilt Rus Tili Neşriyeti, Moskova, 1981.
• 22. Ş.Rahmatullayev, Uzbek Tilining Frazelojik Lügati, Taşkent, 1992
• 23. Uygur Türkçesi Sözlüğü (I-VI Cilt), (Haz. Düzi Abliz Yakup, Gezinaz Geyurani, Zogiz Hivil, İsmail Kadir, Hemdulla Abdurrahman, Abliz Emet), Perhaz Nur Milletler Yayınevi, Urumçi, 1990.
• 24. Başkort Telenen Hözligi, Rossiya Fender Akademiyahı Ural Bulege Başkortostan Başkort gılmi üzege Tarih, Tel hem Ezebiyet İnstitutı I-II Cilt, Moskova‚ Russkiy Yazık, 1993.
• 25. Ufuk Tavkul, Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü, TDK yayınları, Ankara.
• 26. Baskakov, N., Karakalpakça-Rusça Sözlük, Moskova, 1958.
• 27. Tatar Telenen Anlatmali Süzlege, SSSR Fenner Akademiyase Kazan Filialı Galimjan İbrahimov isemendege tel, edebiyat hem tarih insitutı I-III Cilt, Kazan – Tatarstan kitap neşriyatı, Kazan, 1977.
• 28. Yudahin, K.K., Kırgız Türkçesi Sözlüğü I- II, Kırgızca-Orısça Sözdik (1965): (Çev.: Abdullah Taymas), TSK Yayınları, Ankara, 1998
• 29. Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü, (Haz.: Doç. Dr. Kenan Koç, Dr. Ayabek Bayniyazov, Vehbi Başkapan), Akçağ yayınları, Ankara, 2003.
• 30. Altayca-Türkçe Sözlük, (Haz.: Emine Gürsoy Naskali, Muvaffak Duranli) Ankara, 1999.
• 31. Ekrem Arıkoğlu, Hakasça-Türkçe Sözlük, Akçağ yayınları, Ankara, 2005.
• 32. Şor Sözlüğü, (Haz.: N.N. Kupreşko Tannagaşeva, Doç. Dr. Şükrü Halük Akalın), Türkoloji Araştırmaları, Adana, 1995.
• 33. Teleüt Ağzi Sözlüğü, L.T. Ryumina-Sırkaşeva, M. A. Kuçigaşeva (Çev.: Ş. H. Akalın, Çastegin Turgunbayev), TDK yayınları: 741, Ankara, 2000.
• 34. Ekrem Arıkoğlu - Klara Kuular, Tuva Türkçesi Sözlüğü (2003), TDK yayınları, Ankara, 2003.
• 35. Aleksandr Garkavets, Urum Türkçesi Sözlüğü, Urumskıy Slovnık, Alma Ata, Baur yayınevi, 2003.
• 36. Derleme Sözlüğü (III, V, VII, XI.), Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1993.
• 37. Ömer Asım Aksoy, Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, İnkılap yayınları, 1993
• 38. Ahanov, Käken, Dil Biliminin Esasları (Aktaran: Murat Ceritoğlu) TDK Yayınları, Ankara, 2008.