“HOŞ” SÖZCÜĞÜNÜN ÖZBEK TÜRKÇESİNDEKİ KULLANIMI ÜZERİNE

Yıl 2019, Sayı: 93, 44 - 54, 25.02.2019

T. Yıldırım S. Eynel

Öz

İnsanlar arasında bir anlaşma aracı olan dil, konuşulduğu bölge, iklim şartları, bulunduğu kültürel çevre, dilin işlenme kapasitesi vb. özellikler yönünden çeşitlenmektedir. Özbek Türkçesi bu yolla kendine yakın bir coğrafyada kullanılan Farsçadan etkilenmiş ve bu dilden birçok sözcüğü kendi bünyesine kabul etmiştir. Farsça bir isim olan “hoş” sözcüğü de bunlardan biridir.
Türkiye Türkçesinde isim, sıfat, zarf ve cümle başı edatı işlevlerinde kullanılan “hoş” sözcüğünün Özbek Türkçesinde bu işlevlerinin yanı sıra soru sözlerinin başında; gayret, onaylama, söze başlama ve selamlaşma ifadesi olarak modal söz, kalıp ifade ve ünlem şeklinde farklı anlam ve kategorilerde kullanıldığı tespit edilmiştir.
Makalede Türkçenin kendi bünyesindeki sözcüklere uyguladığı kategori ve anlam değiştirme yoluyla bir sözcüğe farklı işlev ve anlamlar yükleme; bu yolla Türkçenin söz varlığını zenginleştirme, anlatım gücünü artırma metodunu yabancı dillerden aldığı sözcüklere de uyguladığı “hoş” sözcüğünün Özbek Türkçesindeki kullanımından hareketle ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Özbek Türkçesi, Hoş, Modal söz, kalıp ifade, Ünlem, Kategori ve Anlam değiştirme

«ҚОШ» СӨЗІНІҢ ӨЗБЕК ТІЛІНДЕ ҚОЛДАНЫЛУ АЯСЫ

Öz

Адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас құралы болып табылатын тіл ауқымы, климаттық жағдайлары, мәдени ортасы, қолданылу мүмкіндігі және т.б. ерекшеліктерге байланысты әртүрлі болып келеді. Парсы тілінің өзбек тіліне әсер, ықпалы мол, соның салдарынан өзбек тіліне осы тілден көптеген сөздер енген. Осындай кірме сөздердің бірі - «Хош» сөзі түрік тілінде зат есім, сын есім, үстеу қызметін атқарады. Сонымен бірге өзбек тілінде сұраулы сөйлемнің басында және әңгіме барысына күшейткіш мағына үстейтін модальдық сөздер түрінде қолданылады
Өзбек тіліндегі «хош» сөзінің қолданылуына негізделген мақалада жалпы кірме сөздердің атқаратын қызметі, сол қабылданған сөздердің түркі тілдерінің сөздік қорын байытуға әсері туралы сөз болады

Anahtar Kelimeler

Өзбек тілі, Хош, Модальдық сөз, Сөз тіркесі, Одағай, Категорияны және мағынаны өзгерту

APPLICATION OF THE WORD “HOSH” IN THE UZBEK LANGUAGE

Öz

Language, which is a means of communication and harmony between people, “region, climatic conditions, cultural environment, language process e.t.c” abilities vary in different directions. Like the Persian language which is close to the region influenced the Uzbek language, and borrowed many words from this language. One of these borrowing is the word “Hosh”.
Used in the process of the Turkish language as an adjective, an adverb and a preposition, the word “Hosh” in the Uzbek language, on the contrary, is used at the beginning of words; effort, confirmation, beginning of conversation and greeting, are used in various meanings and categories as modal words, common expressions and conversation.
The report used the words of the Turkish language functions that changed the category and meaning of the word; and so it developed the vocabulary of the Turkish
language, as well as a method of increasing the power of expression and borrowing from foreign languages, the using of the word “hosh” in the Uzbek language.

Anahtar Kelimeler

Uzbek language, Hosh, Modal Words, Common Expressions, Conversation, Category and Meaning Changes

ПРИМЕНЕНИЕ СЛОВА “ХОШ” В УЗБЕКСКОМ ЯЗЫКЕ

Öz

Язык, который является средством общения людей, с точки зрения таких особенностей, как область применения, климатические условия, культурная среда, способность обработки и т.д. разнообразен. На узбекский язык оказал большое влияние близкий по региону персидский, и в результате этого, он заимствовал множество слов с этого языка. Одним из этих заимствований является слово “Хош”, используемое в турецком языке как существительное, прилагательное, наречие и предлог, в узбекском языке применяется также в начале вопросительных слов; в виде модальных слов при усилении, одобрении, начале разговора и приветствии; во фразах и в виде междометий, используемые в различных значениях и категориях.
Исходя из использования слова “хош” в узбекском языке, в статье рассматривается применение различных функций и значений к слову путем изменения категории и значения в тюркских языках; обогащение словарного состава тюркских языков, а также применение метода увеличения силы выражения для заимствованных слов.

Anahtar Kelimeler

Узбекский язык, Хош, Модальное слово, Фразы, Междометие, Изменение категории и значения

Kaynakça

• 1. Türkçe Sözlük. TDK Yay. Ankara. 2005.
• 2. Ni’metu’llâh, Ahmed. Lügat-i Ni’metu’llâh. Hz. Adnan İnce. TDK Yay.. Ankara. 2015.
• 3. Steingass F. A ComprehensivePersian-English Dictionary. Routledge&Kegan Paul Limited. London. 1963.
• 4. Üşenmez E. Özbekçe-Türkçe Sözlük. Türk Dünyası Vakfı. İstanbul. 2016.
• 5. Rähmätulläyev, Shävkät. Özbek Tilining Etimologik Lugäti III-Fårsçä. Tåcikçä Birliklär vä Ulär Bilän Håsilälär. Tåşkent Üniversitet Näşriyåti. Tåşkent. 2009.
• 6. Özbek Tilinin İzahli Lügäti IV, Taşkent, 2008, s.438.
• 7. Özbekistån Respublikäsi Fänlär Äkädemiyäsi Älişer Nävåiy Nåmidägi Til ve Ädäbiyet İnstituti. Özbek Tilining İzahli Lüğäti I. (Ed. Ä. Mädväliyev). ‘Özbekistan Milliy Entsiklåpediyäsi’ Dävlät İlmiy Näşriyäti. Tåşkent. 2006. (2006a).
• 8. Özbekistån Respublikäsi Fänlär Äkädemiyäsi Älişer Nävåiy Nåmidägi Til ve Ädäbiyet İnstituti Özbekistån Respublikäsi Fänlär Äkädemiyäsi Älişer Nävåiy Nåmidägi Til ve Ädäbiyet İnstituti. Özbek Tilining İzahli Lüğäti IV. (Ed. Ä. Mädväliyev). ‘Özbekistan Milliy Entsiklåpediyäsi’ Dävlät İlmiy Näşriyäti. Tåşkent. 2008a.
• 9. https://tr.glosbe.com/uz/tr/xo'mramoq (e-tarih 07.04.2018).