ESKİ KIPÇAKLARIN VE ÜYSİNLERİN GİZLİ SÖZLEŞMESİ

Yıl 2019, Sayı: 93, 114 - 125, 25.02.2019

K. Sartkozhauly

Öz

M.S. V. yüzyıldan itibaren, Jujan Hanlığı'nın hakimiyeti altındaki Dinlinler (tele) ve Gaoçe (Kıpçak) Konfederasyonları Bumin Kağan liderliğinde 538-540 yıllarında bir birlik oluşturmuşlardır. Bumin Kağan, kurduğu bu birliğin Jujan Hanlığı'nı yıkamayacağını ve bu bakımdan başka bir Türk gücüne ihtiyaç olduğunu farketti. Böyle bir müttefik, Tien Shan Dağları'nın kuzey komşusu olan Üysin Hanlığı idi. Üysin Hanlığı ile ittifakın sonucu olarak, 200 yıllık Jujan Hanlığı’nın iktidarı devrildi. Bu makalede, eski Türk ve Çin, Bizans ve Fars kaynaklarındaki tarihsel veriler analiz edilmiş ve Bumin Kağan ile Üysin Hanı İstemi arasında gizli bir anlaşma olduğu ortaya çıkarılmıştır. Çalışmada, söz konusu üç hanlığı birleştiren Göktürkler’in dünya tarihinde ortaya çıkması da ele alınmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Dinlin (tele), Gaoçe (Kıpçak), Bumin Kağan, Jujan Hanlığı, Üysin Hanlığı, Göktürkler

БАЙЫРҒЫ ҚЫПШАҚТАР МЕН ҮЙСІНДЕРДІҢ ҚҰПИЯ КЕЛІСІМІ (Проблемалық мақала)

Öz

Біздің жыл санауымыздың V ғасырынан бастап Жужан хандығының қоластындағы динлин (теле), гаочэ (қыпшақ) конфедерациялары Бумынның бастаумен 538-540 жылдары бір одаққа бірікті. Жужан хандығын құлатуға бұл одақтың күші жетпейтінін Бумын қаған түсінген. Сондықтан түрік текті тағы бір қуатты күш қажет болды. Ол күш – Тәңіртауының （Тянь-шань）солтүстігіндегі көршілес Үйсін хандығы еді. Үйсін хандығын одақтас етіп алудың нәтижесінде 200 жыл билік жүргізген Жужан хандығын түріктер құлатты. Сол дәуірдегі көне түрік және қытай, византия, парсы деректеріндегі тарихи оқиғаларға анализ жасай отырып, Бумын қаған мен Үйсін ханы Істеми арасында құпия келісім болғанын автор бұдан бұрынғы еңбектерінде анықтаған. Мақалада осы үш шағын хандықтың бас біріктірген тарихи күресі әлем тарихының аренасына Көк Түрік империясын алып келгені туралы айтылған.

Anahtar Kelimeler

Динлин (теле), гаочэ (қыпшақ), Бумын қаған, Жужан хандығы, Үйсін хандығы, Көк Түрік империясы

THE SECRET AGREEMENT OF THE ANCIENT KIPCHAKS AND UYSUNS (Problematic article)

Öz

In 538-540 years AD Bumin Kagan started to integrate Gaoche (Kipchaks), Dinlins (tele) that were under control of Zhuzhan khanate into Alliance. Bumin Kagan fully assumed the power of Zhuzhan Khanate and inability to overcome it. It was necessary to find another Turkic force. Ujsin Khanate that located on the north part of Tian Shan mountains was that ally. As a result of alliance the power of Zhuzhan Khanate was destroyed, that ruled about 200 years. Due to analyse of historical datas of ancient Turkic ethnics, Chinese documents, Byzantine and Persian resources of that time, author has discovered that Bumin kagan and Ujsin Khan Ustemu have concluded a secret agreement. The article is concerned with historical fight of three minor confederations, that integrated into Alliance and it allowed Turkic empire to make a mark on the global stage.

Anahtar Kelimeler

Dinlin (tele), Gaoche (Kipchak), Bumin kagan, Zhuzhan Khanate, Uysyn Khanate, Blue Turk Empire

ТАЙНОЕ СОГЛАШЕНИЕ ДРЕВНИХ КЫПЧАКОВ И УЙСУНЕЙ (Проблематичная статья)

Öz

Начиная с V века нашей эры конфедерации гаочэ (кыпчаки), динлины (теле), находящиеся под властью Жужанского ханства, в 538-540 гг. объединяются в Союз по инициативе Бумын кагана. Бумын каган осознавал мощь Жужанского ханства и невозможность одолеть его своими силами. В связи с этим, возникала необходимость привлечь еще одну тюркскую силу. Таким союзником являлось Уйсунское ханство, северный сосед со стороны Тянь-Шаньских гор. В результате союза с Уйсунским ханством 200-летнее правление Жужанского ханства было сокрушено. Благодаря проведенному анализу исторических данных древнетюркских и китайских, византийских и персидских источников за тот период, автор обнаруживает, что между Бумын каганом и Уйсунский ханом Истеми было тайное соглашение. В статье говорится об исторической борьбе, объединившей три небольшие конфедерации, которая позволила Великой тюркской империи выступить на мировой арене и оставить след в мировой истории.

Anahtar Kelimeler

Динлины (теле), Гаочэ (кыпчаки), Бумын каган, Жужанское ханство, Уйсунское ханство, Тюркский каганат

Kaynakça

• 1. Еженхан Б. Түркі тарихына қатысты қытай деректері. Астана. 2006.
• 2. Boodberg P.A. Selected Works Berkeley; Los Angeles. 1979.
• 3. Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические помятник как источник по истории Средней Азии. М. 1964.
• 4. Haussig H.W. Byzantinische Quellen uber Mittelasien in ihrer historіschen Aussag.// Prolegomena to the sourses on the history of pre-islamic Central Asia. Budapest, 1979.
• 5. Beskwith Ch.J. The Tibetian empirein Central Asia. Budapest, 1979.
• 6. Абдрахманов Ә. Қазақстан этнотопонимикасы. Алматы. 1978.
• 7. Кляшторный С.Г. История Центральной Азии и памятники рунические письма. СПб., 2003
• 8. Сартқожа Қ. Байырғы түрік жазуының генезисі. Алматы. 2003.
• 9. Таскин В.С. Материалы по истории Сюнну. М.,1988.
• 10. Бичурин И.Я. Собрание сведении обитьвших в Средней Азиив древние времена. T .I-III. М-Л, 1950.
• 11. Ahmet Taşağıl. Çin kaynaklarına göre eski Türk boyları . Ankara 2004.
• 12. Бернштам А.Н. Социально-экономический строй Орхоно-Енисейских тюрк. V-VIII вв. М-Л., 1946.
• 13. Го Ши Лян. Ежелгі қытай иероглифтерінің дыбысталуы. Бейжің. 1986.
• 14. Морохоси Т. 中日字典 Қытай-жапон толық (үлкен) сөздігі. Бейжің. 1966-1968.
• 15. Малявкин А.Г. Историческая география Центральной Азии. Новосибирск. 1981.
• 16. Сартқожаұлы Қ. Орхон мұралары. II. Алматы. 2013.
• 17. Сүхбаатар Г. Монгол Нирун улс. УБ., 1992.
• 18. Хандсүрэн Ц. Жужаны түүхийн зарим асудал//Эрдем шинжилгээнии өгүүллүүд. УБ., 1968. -173-197 тал.
• 19. Байқошқарұлы Б. Сартқожаұлы Қ. Үйсін хандығы. Алматы. 2016.
• 20. Ежелгі Үйсін елі (Қытай деректері мен зерттеулері). Үрімжі. 2005.
• 21. Еженхан Б., Ошан Ж. Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері. I-IV . Алматы. 2006.
• 22. Мырзахан Ж., Ақыштайұлы Ә., Қайыржанұлы К., Мұханұлы Қ., Әбілғазыұлы С. Қытай жылнамаларындағы қазақ тарихының деректері. Алматы. 2006.
• 23. Pullyblank Эd. B. Lexicon of Recons-tructed Pronunciation in Early Middlle Chinese, Late Midlle Chinеse, and Early Mandarin. Vancouver. 1991.