CÜMLE YAPISI BAKIMINDAN TÜRKMEN ATASÖZLERİ

Yıl 2019, Sayı: 94, 165 - 173, 25.04.2019

İ. İpek

Öz

Türkmen Türkçesi, Oğuz grubu Türk lehçeleri arasında yer almakta; ses, şekil ve cümle kuruluşu açısından diğer Oğuz lehçelerinden çok büyük farklılık göstermemektedir. Sekiz binin üzerinde atasözünün yer aldığı “Deňeşdirmeli Türkmen Nakyllary we Atalar sözi, Karşılaştırmalı Türkmen Atasözleri” adlı eserdeki Türkmen atasözleri sözdizimsel açıdan incelendiğinde atasözlerinin büyük bir bölümünün basit, şartlı birleşik ve sıralı cümle kuruluşundaki atasözlerinden oluştuğu görülmektedir. Sıralı cümle kuruluşundaki atasözleri ise üç türden oluşmaktadır; iki basit cümleden oluşan sıralı cümle, iç içe girişik cümle başka tür bir cümleden oluşan sıralı cümle ve iki tane şartlı birleşik cümleden oluşan sıralı cümleler. Çok fazla olmamakla birlikte iç içe birleşik cümleden oluşan atasözleri de bulunmaktadır. Ayrıca Türkmen atasözlerinin yapısına bakıldığında sıralı cümle yapısındaki atasözleri çoğunluktayken bağlı cümle yapısındaki atasözlerinin de aynı oranda az olması dikkat çekmektedir.

Anahtar Kelimeler

Atasözler, Türkmen Türkçesi, Oğuz grubu, Türkmen atasözleri, Cümle yapısı

ТҮРКІМЕН МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ

Öz

Түркімен тілі - түркі диалектілердің Оғыз тобына жатады. Фонетика, морфология мен сөйлем құрылымы тұрғысынан өзге оғыз тобындағы тілдерден көп айырмашылығы жоқ. Сегіз мыңнан астам мақал-мәтелді қамтитын «Deňeşdirmeli Türkmen Nakyllary we Atalar sözi, Karşılaştırmalı Türkmen Atasözleri» атты кітаптағы түрікмен мақал-мәтелдерін сөйлем құрылымы тұрғысынан қарастырар болсақ, бұл жердегі мақал-мәтелдердің көбісінің жай және шартты құрмалас сөйлемнен құралғанын байқауға болады. Саны жағынан аз болса да сабақтас құрмалас сөйлемнен құралған мақал-мәтелдер де бар. Сонымен қатар түркімен мақалдарының құрылымына назар аударар болсақ, салалас құрмалас сөйлемдерден құралған мақал-мәтелдерге қарағанда сабақтас құрмалас сөйлемнен құралған мақал-мәтелдердің аз қолданылғаны назар аудартады.

Anahtar Kelimeler

Мақал-мәтелдер, Түркімен тілі, Оғыз тобы, Түркімен мақал-мәтелдері, Сөйлем құрылымы

TURKMEN PROVERBS İN TERMS OF SENTENCE STRUCTURE

Öz

Turkmen language is among the Oguz group Turkish dialects; in terms of sound, shape and sentence structure does not differ much from other Oghuz dialects. When the Turkmen proverbs in the book “Deňeşdirmeli Türkmen Nakyllary we Atalar sözi, Comparative Turkmen Proverbs”, which has more than eight thousand proverbs, are examined from a syntactical point of view, it is seen that a large part of the proverbs are composed of simple, conditional unified and sequential sentence structure proverbs. There are three types of proverbs in the sequential sentence structure; sequential sentences consisting of two simple sentences, an intertwined sentence consisting of another sentence, and sequential sentences consisting series of conditional sentences. There are not too many but there are proverbs with an intertwined unified sentence. Furthermore, when the structure of the Turkmen proverbs is examined, it is noteworthy that the proverbs with sequential sentence structure are in majority and the proverbs with connected sentence structure are in minority at the same ratio.

Anahtar Kelimeler

Proverbs, Turkmen language, Oguz group, Turkmen proverbs, Sentence structure

О СТРУКТУРЕ ТУРКМЕНСКИХ ПОСЛОВИЦ И ПОГОВОРОК

Öz

Туркменский язык относится к числу тюркских диалектов Огузской группы языков; по звучанию, форме и структуре предложения не сильно отличается от других огузских диалектов. В книге под названием “Deňeşdirmeli Türkmen Nakyllary we Atalar sözi, Karşılaştırmalı Türkmen Atasözleri” насчитывается более восьми тысяч пословиц. При детальном изучении туркменских пословиц с точки зрения синтаксиса можно заметить, что большая часть пословиц состоит из простых, условных составных и бессоюзных сложных предложений. Пословицы в структуре бессоюзного сложного предложения состоят из трех типов: из двух простых предложений, из вложенных предложений и из двух условных составных предложений. Существует не так много пословиц, состоящих из вложенных предложений. Более того, изучая структуру туркменских пословиц, приходим к выводу, что насколько количество пословиц в структуре бессоюзных сложных предложений больше, то пословицы в структуре союзных сложносочиненных предложений настолько меньше.

Anahtar Kelimeler

Пословицы, Туркменский язык, Огузская группа, Туркменские пословицы, Структура предложения

Kaynakça

• 1. Türkmen Diliniň Düşündürüşli Sözlüğü (I, II). Aşgabat: Türkmenistan İlimler Akademisi. 2015.
• 2. Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. 2005.
• 3. Albayrak, Nurettin. Türkiye Türkçesinde Atasözleri. İstanbul: Kapı Yayınları. 2009.
• 4. Karahan, Leyla. Türkçede Söz Dizimi -Cümle Tahlilleri-, Ankara: Akçağ Yayınları. 1999.
• 5. Dinç, Sinan, Türkmen Türkçesinin Söz Dizimi, Erzurum: Fenomen Yayınları. 2017.
• 6. Geldiyev, Gurbandurdu; Karayunusoğlu, Yaşar. “Deňeşdirmeli Türkmen Nakyllary we Atalar sözi, Karşılaştırmalı Türkmen Atasözleri” Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 2017.
• 7. Tekin Talat ed. (ÖLMEZ Mehmet, Ceylan Emine, Ölmez Zuhal, Eker Süer),. Türkmence - Türkçe Sözlük, Ankara: Simurg Yayınları. 1995.