KÜL TİGİN ABİDESİNDEKİ BASİT CÜMLE TÜRLERİ

Yıl 2019, Sayı: 95, 9 - 28, 25.06.2019

O. Bekjan

Öz

Araştırmada Kül Tigin abidesindeki basit cümleler çağdaş Kazak dilinin gramer kaidelerine göre incelenip türlerine göre tasnif edilmiştir. Türlerine göre basit cümleler calan cümle ve cayılma cümle olarak ikiye ayrılır. Calan cümle sadece özne ve yüklemden ibarettir. Cayılma cümle ise özne, yüklem, nesne, yer tamlayıcısı, zarf tümlecinden oluşur. Bu doğrultuda amacımız Kül Tigin abidesindeki basit cümleleri tespit ederek calan ve cayılma cümleleri incelemektir. Cümlelerdeki bazı özneler tek kelimeden, bazıları ise kelime gruplarından ibarettir. Metinde cayılma cümleler de çok kullanılmıştır. Araştırmamızda bu cümle türleri örneklerle açıklanarak sistematik şekilde sunulmuştur. Kül Tigin abidesindeki basit cümlenin diğer bir türü mantıksal gramer tiplerine göre değerlendirilip örneklendirilmiştir. Araştırmamızın amacı, Kül Tigin abidesindeki basit cümleleri türlerine göre değerlendirerek (eski Türk abidelerindeki basit cümleleri) sözdizimi bakımından sistematik bir şekilde araştırmaya zemin hazırlamaktır.

Anahtar Kelimeler

Kül Tigin, Abideler, Basit cümle, Calan cümle, İsim cümlesi

КҮЛТЕГІН ЕСКЕРТКІШІНДЕГІ ЖАЙ СӨЙЛЕМНІҢ ТИПТЕРІ

Öz

Зерттеудің негізгі объектісі – Күлтегін ескерткішіндегі жай сөйлемді қазіргі қазақ тілінің грамматикасын жүйелеу әдіс-тәсілдері арқылы ғылыми сипаттау, яғни, Күлтегін ескерткішіндегі жай сөйлемнің айқындалуы және типтерге ажыратылып саралануы. Жұмыста жай сөйлемдер құрамына қарай типтерге бөлініп қарастырылады. Құрамына қарай жай сөйлем жалаң сөйлем және жайылма сөйлем болып бөлінеді. Жалаң сөйлем тек қана бастауыш пен баяндауыштан құралса, жайылма сөйлем оған қарама-қарсы түрде жайылмаланып бастауыштан, анықтауыштан, толықтауыштан, баяндауыштан және пысықтауыштан құрылады. Осы мақсатқа сай Күлтегін ескерткішіндегі жай сөйлемдер анықталып, жалаң және жайылма сөйлемдерге сараланады. Сөйлемдердегі бастауыштардың кейбірі жеке сөздерден жасалса, ендігі бірсыпырасы күрделі сөздерден жасалған. Ескерткіште жайылма сөйлемдер де көп қолданылған. Оларға мысалдар келтіріліп жүйелі талданады. Күлтегін ескерткіштеріндегі жай сөйлемнің келесі түрі логикалық-грамматикалық типтерге топталып, мысалдары өз жүйесіне сәйкес сараланады. Мақаланың негізгі мақсаты – Күлтегін ескерткішіндегі жай сөйлемнің өзін нақтылау, типтерін ашып көрсету. Сол арқылы жалпы көне түркі ескерткіштеріндегі жай сөйлемнің синтаксисін жүйелі түрде зерттеуге жол ашу болып табылады.

Anahtar Kelimeler

Күлтегін, Жазба ескерткіш, Жай сөйлем, Жалаң сөйлем, Есімді сөйлем

TYPES OF SIMPLE SENTENCES OF THE WRITTEN MONUMENT OF KUL-TEGIN

Öz

The main object of the research is the scientific description of simple sentences of the written monument to Kul-Tegin by methods and methods of systematizing the grammar of modern Kazakh language, that is, the definition and differentiation of types of simple sentences of the written monument of Kul-Tegin. The article deals with the types of simple sentences depending on their composition. Simple sentences on the composition are divided into unsolved and distributed proposals. If the unspoken proposals consist only of the subject and the predicate, then the prevailing sentences on the contrary consist of the subject, predicate, definition, addition and circumstance. In this connection, simple proposals of the written monument of Kul-Tegin are defined and they are differentiated into non-widespread and widespread proposals. Subjects in certain sentences are presented in the form of simple words, and in some sentences they occur as complex words. In a written memorial, widespread sentences are used in large numbers. Examples are given to them and they are systematically analyzed. The following type of simple sentences of the written monument of Kul-Tegin are grouped into logical-grammatical types, examples of these proposals are differentiated according to their system. The main purpose of the article is to define and clarify the types of simple sentences of the written monument to Kul-Tegin. This is the beginning of a systematic study of the syntax of the general ancient Turkic monuments.

Anahtar Kelimeler

Kül-Tegin, A written monument, A simple sentence, An unspoken sentence, A nominal offer

ТИПЫ ПРОСТЫХ ПРЕДЛОЖЕНИЙ ПИСЬМЕННОГО ПАМЯТНИКА КЮЛЬ-ТЕГИНА

Öz

Основным объектом исследования является научное описание простых предложений письменного памятника Кюль-Тегина приемами и методами систематизации грамматики современного казахского языка, то есть определение и дифференциация типов простых предложений письменного памятника Кюль-Тегина. В статье рассматриваются типы простых предложений в зависимости от их состава. Простые предложения по составу подразделяются на нераспространенные и распространеные предложения. Если нераспространенные предложения состоят только из подлежащего и сказуемого, то распространенные предложения напротив состоят из подлежащего, сказуемого, определения, дополнения и обстоятельства. В связи с этим определены простые предложения письменного памятника Кюль-Тегина и они дифференцированы на нераспространенные и распространенные предложения. Подлежащие в определенных предложениях представлены в виде простых слов, а в некоторых предложениях они встречаются в виде сложных слов. В письменном памятнике распространенные предложения использованы в большом количестве. Приведены примеры распространенных предложений, которые анализируются в определенной системе. Следующий тип простых предложений письменного памятника Кюль-Тегина сгруппированы в логико-грамматические типы, примеры данных предложений дифференцированы в соответствии со своей системой. Основной целью статьи является определение и уточнение типов простых предложений письменного памятника Кюль-Тегина. Это и является началом систематического исследования синтаксиса всеобщих древнетюркских памятников.

Anahtar Kelimeler

Кюль-Тегин, Письменный памятник, Простое предложение, Нераспространенное предложение, Именное предложение

Kaynakça

• 1. Malov S.E. Pamyatniki drevnetyurkskoy pis’mennosti. Moskva-Leningrad, 1951, s. 19.
• 2. Vinogradov V. V. İssledovaniya po russkoy grammatike. Moskva, 1975, s. 255.
• 3. Tekin T. Orhon Yazitlari. İstanbul, 1998, s. 34.
• 4. Boduen de Kurtene İ.A. İzbrannıe trudı po obşşemu yazıkoznaniyu. Moskva, 1963, s. 224.
• 5. Aydarov G. Yazık pamyatnika Kyul’-Teginu. Almatı, 1993, s. 110.
• 6. Balakaev M. Kazirgi kazak tili. Almatı, 1992, s. 239-346.
• 7. Sovremennıy russkiy yazık. Moskva, 1989, s. 626.
• 8. Amirov R. Cay söylem sintaksisi. Almatı, 1983, s. 55.
• 9. Aydarov Ğ. Kültegin eskertkişi. Almatı, 1995, s. 205.
• 10. Ağmanov E. Kazak tiliniñ tarihi sintaksisi. Almatı, 1980.
• 11. Malov S. E. Eniseyskaya pis’mennost’ tyurkov. Moskva-Leningrad, 1962, s. 84.
• 12. Aydarov Ğ. Orhon eskertkişteriniñ teksi. Almatı, 1990, s. 56.
• 13. Sayrambaev T. Söylemniñ turlaulı müşeleri. Almatı, 1991, s. 104.
• 14. Amirov R. Osobennosti kazahskoy razgovornoy reçi. Alma-Ata, 1972, s. 22, 23.
• 15. Serebrennikov B. A. ve Gadcieva N. Z. Sravnitel’no-istoriçeskaya grammatika tyurkskih yazıkov. Moskva, 1986, s. 174, 180.