NAHÇİVAN DİYALEKTİNİN AZERBAYCAN TÜRKÇESİ DİYALEKTLERİ İÇİNDEKİ YERİ

Yıl 2019, Sayı: 96, 19 - 28, 27.08.2019

N. Ya. Alıyeva

Öz

Nahçivan Özerk Cumhuriyetiʼnde konuşulan Nahçivan lehçesi güneydeki diyalektler ile Azerbaycan Türkçesinin diyalektlerini birleştirmektedir. Söz varlığı bakımından çok zengin olan bu grupta edebî dilde kullanılmayan pek çok söz ve terkipler mevcuttur. Dilin söz varlığını zenginleştirmede diyalektlerin rolü büyüktür. Dilin tarihî gelişimi neticesinde lehçelerin bir kısmı yerel özelliklerini kaybedip edebî dilin söz varlığına girer. Bu açıdan diyalektlerin söz varlığını araştırmak son derece önemlidir. Nahçivan lehçesinin söz varlığında önceden Azerbaycan’ın tarihî yazma eserlerinde kullanılan ancak sonradan edebî dil için birer arkaik unsura dönüşen kelimelerle karşılaşılmaktadır. Bu kelimelerin eskicil olduğunu ispat eden örnekler oldukça fazladır. Makalede Rus dilinden Nahçivan lehçesine giren sözler de araştırılıp bu sözlerin sadece lehçesinde kullanıldığı ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kelime, Kelime grubu, Söz varlığı, Edebî dil, NAHÇİVAN diyalekti

НАХЧЫВАН ДИАЛЕКТІСІНІҢ ӘЗЕРБАЙЖАН ТІЛІ ДИАЛЕКТ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ОРНЫ

Öz

Нахчыван автономиялық республикасының аумағын қамтыған Нахчыван диалектісі оңтүстік диалектілер мен әзербайжан тілінің диалектілерін біріктіреді. Лексикасы өте бай бұл топта әдеби тілде қолданылмайтын көптеген сөздер мен тіркестер бар. Тілдің сөздік қорын байытуда диалектілік лексиканың рөлі зор. Тілдің тарихи дамуы нәтижесінде диалектизмдердің бір бөлігі өзінің жергілікті ерекшеліктерін жоғалтып, әдеби тілдің лексикасына енеді. Бұл тұрғыда диалектілердің сөздік қорын зерттеу өте маңызды. Нахчыван диалектісінің лексикасында бұрын Әзербайжанның көне жазба ескерткіштерінде қолданылған, кейінірек әдеби тіл үшін көнерген сөздер кездеседі. Бұл сөздердің ежелгі екендігін және олардың әзербайжан тіліне тарихи тиесілі екендігін дәлелдейтін мысалдар жетерлік. Мақалада сонымен қатар орыс тілінен Нахчыван диалектісіне өткен сөздер қарастырылып, бұл сөздер тілдің лексикалық құрылымына кірмегенін, олар диалектілерде ғана қолданылатыны көрсетілген.

Anahtar Kelimeler

Сөз, Сөз тіркесі, Сөздік қор, Әдеби тіл, Терминологиялық лексика, Нахчыван диалектісі

POSITION OF THE NAKHCHIVAN DIALECT IN THE DIALECT SYSTEM OF AZERBAIJAN LANGUAGE

Öz

Nakhchivan dialect, covering the territory of the Nakhchivan Autonomous Republic, combines the southern group of dialects and dialects of the Azerbaijani language. In this group, which has an extremely rich lexicon, we encounter many words and expressions that are not used in the literary language. In these dialects, these expressions are used in such a phonetic version that the same object or concept is expressed in different words. This rich dialectical vocabulary was not formed suddenly, it appeared as a result of the long historical development of the Azerbaijani language. The role of dialect vocabulary is great in enriching the vocabulary of the language. As a result of the historical development of the language, a part of dialectisms, having lost its local features, is included in the vocabulary of the literary language. In this context, the study of the vocabulary of dialects and accents is very important. In the vocabulary of the Nakhchivan dialect we meet with the words that were once used in the ancient written monuments of Azerbaijan, later became archaic for a literary language, but in the dialect's vocabulary, they are preserved and are found in related languages. This, in turn, proves the antiquity of these words and their historical belonging to the Azerbaijani language. In the Nakhchivan dialect there are many similar and different features with the literary language. Therefore, it is under the influence of the literary language that this branch of linguistics develops, the vocabulary of dialects and accents are enriched by the literary language. However, the literary language, taking advantage of it, enriched its vocabulary. In the paper the words, which have passed into it from Russian to Nakhchivan dialect, are investigated and it is shown that these words haven’t been included into lexical structure of language, they are used only in dialects in distorted form, corresponding to the regularities of the given dialect.

Anahtar Kelimeler

Dialects and Accents of Nakhchivan Autonomous Republic, Lexicon, Literary Language, Terminological Vocabulary, Words Without Term Character

ПОЛОЖЕНИЕ НАХЧЫВАНСКОГО ДИАЛЕКТA В ДИАЛЕКТНОЙ СИСТЕМЕ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО ЯЗЫКА

Öz

Нахчыванский диалект, охватывая территорию Нахчыванской Автономной Республики, объединяют в себе южную группу диалектов и говоров Азербайджанского языка. В этой группе, обладающей чрезвычайно богатым лексиконом, сталкиваемся со многими словами и выражениями, не используемыми в литературном языке. В указанных диалектa эти выражения используются в таком фонетическом варианте, что один и тот же предмет или же понятие выражаются различными словами. Это богатая диалектическая лексика не образовалась внезапно, появилась в результате длительного исторического развития Азербайджанского языка. В обогащении словарного состава языка велика роль диалектной лексики. В результате исторического развития языка часть диалектизмов, утратив свои локальные особенности, входит в лексику литературного языка. В этом контексте изучение лексики диалектов и говоров имеет очень большое значение. В словарном составе Нахчыванского диалекта встречаемся с такими словами, которые когда-то использовались в древних письменных памятниках Азербайджана, впоследствии стали архаичными для литературного языка, однако в лексике диалекта сохранились и встречаются в родственным языкам. Это в свою очередь доказывает древность этих слов и историческую принадлежность их к Азербайджанскому языку.
В статье так же исследуется слова, перешедшие в Нахчыванский диалект из русского языка, и показано, что эти слова не вошли в лексический состав языка, они используются только в говорах в искаженной, соответствующей закономерностям данного говора форме.

Anahtar Kelimeler

Диалекты и говоры Нахчыванской Автономной Республики, Лексика, Литературный язык, Терминологическая лексика, Слова без характера термина

Kaynakça

• 1. Чобанзаде Б.В. Избранные произведения. Баку: Восток-Запад, 2007. - 336 с.
• 2. Ширалиев М.Ш. Основы Азербайджанской диалектологии. Баку: Восток-Запад, 2008. - 416 с.
• 3. Диалекты и говоры Нахчыванской группы Азербайджанского языка. Баку: Азерб. Издательство АН ССР, 1962. - 326 с.
• 4. Джафаров С.А. Современный Азербайджанский язык. Лексика. Баку: Восток-Запад, 2007. - 191 с.
• 5. Рзаев Ф.Г. Из истории этногенеза населения Нахчывана. Баку: АГУП, 2013. -528 с.
• 6. Словарь тюркских наречий. Анкара: Башбаканлык Басымеви, 1992. - 1183 стр.
• 7. Курбанов А.М. Современный Азербайджанский литературный язык. Баку: Просвещение, 1985. - 408 с.
• 8. Исакова А.А. Русские заимствования в словаре диалектов Сибирских татар Д.Г.Тумашевой. Вестник Томского Государственного Университета, 2016, № 413. - C. 34-37.
• 9. Мусаев К. Лексикология тюркских языков. М.: Наука, 1984. - 226 с.
• 10. Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков (общетюркские и межтюркские основы на гласные). М.: Наука, 1974. – 767 с.
• 11. Древнетюркский словарь. Л.: Наука, 1969. – 676 с.