AZERBAYCAN ÂŞIKLIK SANATINDA TASAVVUF

Yıl 2019, Sayı: 96, 68 - 76, 27.08.2019

R. M. Alıyev

Öz

Tasavvuf, âşıklık sanatının gelişmesinde önemli rol oynamaktadır. XV. yüzyıldan başlayarak âşık yaratıcılığı bilhassa tasavvufî dünya görüşünün etkisi altında gelişmeye başlamıştır. Orta çağların Azerbaycan âşıkları kendi şiirlerinde Muhammed peygamberi (s.a.v.) ve Hz. Ali’yi onlara özgü ad ve terimler ile yâd etmişlerdir.
Ozan yaratıcılığı tasavvuf düşüncesine uygun gelmediği için yerini yavaş yavaş tasavvufî - irfanî ideolojinin geniş yansıdığı aşk destanlarına vermiştir. Ozan kahramanlık destanlarında yer alan Hızır, Hıdır İlyas gibi kutsal kişiler sufî aşığın yaratıcılığında bazen yerini koruyarak Hazreti Ali, evliya, derviş, seyyid gibi dini kutsallara terk etmiştir. Burada daha çok İslam dini dünya görüşü de etkisini göstermiştir. İslama ve şeriata uymayan sufi aşıklar Hz. Muhammed’in (s.a.v.), Hz. Ali’nin ve dini şahsiyetlerin isimlerini aşk destanlarına dahil ederek, buta vermenin onlara özgünlüğünü kriter olarak almışlardır.
Bu makalede hem âşık şiirinde, hem de aşk destanlarında âşık ve maşukların tasavvuf düşüncesine uygun olarak 4 aşamadan (şeriat, tarikat, marifet ve hakikat) geçerek, Allah’a kavuşmaları tasvir edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Sufi, Ozan, Âşık, Buta Verme, Hz. Ali, Destan

ӘЗЕРБАЙЖАН ЖЫРАУЛЫҚ ӨНЕРІНДЕГІ СОПЫЛЫҚ ДӘСТҮР

Öz

Сопылық дәстүр жыраулық өнердің дамуында маңызды рөл ойнайды. XV ғасырдан бастап жыраулық өнерге сопылық дәстүрдің әсері тие бастаған. Орта ғасырда Әзербайжан жыраулары өлеңдерінде Мұхаммед пайғамбар мен Әзірет Әліге мадақ айтылған. Жыраулардың шеберлігі сопылық пікірге, дәстүрге сәйкес келмегені үшін уақыт өте келе сопылық идеология ғашықтық жырларда көрініс таба бастаған. Жыраулардың батырлық жырларындағы Қызыр ата, Қыдыр ата, Ілияс ата секілді қасиетті кісілердің бейнесі сопылық жырларда да жырланып, Әзірет Әлі секілді дін ғұламалары мен дәруіштердің елге қызметі тілге тиек етілген. Бұл сынды жырларда исламдық идеологияның әсері байқалады. Ислам мен шариғаттың қағидаларына бағынбаған сопы жыраулар Мұхаммед пайғамбар мен Әзірет Әлі секілді дін ғұламаларының есімдерін лирикалық жырларға қосып жырлаған. Мақалада лирикалық поэзия мен жырлардағы ғашықтардың сопылық ойларының 4 кезеңі (шариғат, тариқат, ақиқат, мағрифат) суреттеліп, Құдайға құлшылықтары сипатталған.

Anahtar Kelimeler

Сопылық, Жыршы, Жырау, Эпос, Жыраулық өнер, Әзірет Әлі

TASAVVUF IN AZERBAIJANI ASHUG ART

Öz

Tasawwuf plays an important role in the development of the ashug art. Starting from the XV Century the ashug art has started to develop namely under the influence of the tasawwuf worldview. The medieval Azerbaijani ashugs used to mention the prophet Muhammad (peace be upon Him) and Khazrat Ali using special Sufi titles.
Being in contradiction with the tasawwuf worldview, the ashug art started to gradually lose its place to love eposes widely reflecting the ideology of tasawwuf. In the ashug eposes such divine personalities as Khizir, Khidir Ilyas were often being replaced with the religious personalities such as Khazrat Ali, ovliya, dervish, seyyid etc. Here the main influence was coming from the religion of Islam. Those Sufi ashugs, not conforming with the Islamic sharia, by means of introducing the names of such religious personalities as the prophet Muhammad (peace be upon Him), Khazrat Ali, were relating the process of giving of buta with those figures. The article describes passing of the beloved ones through 4 phases (sharia, tariqa, morality, truth) in correspondence with the tasawwuf thought both in the ashug poetry as well as love eposes, and thus connecting with Allah.

Anahtar Kelimeler

Tasawwuf, Sufi, Ozan, Ashug, Giving of buta, Khazrat Ali, Epos

СУФИЗМ В АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ АШУГСКОМ ИСКУССТВЕ

Öz

Суфизм играет важную роль в развитии ашугского искусства. Начиная с XV века ашугское искусство начало развиваться именно под влиянием мировоззрения суфизма. Азербайджанские ашуги средних веков упоминали пророка Мухаммада (с.а.с.) и Хазрета Али особенными суфийскими именами-терминами. Из-за несоответствия с мировоззрением суфизма, ашугское искусство постепенно уступало свое место любовным эпосам, широко отображающим идеологию суфизма. В ашугских эпосах такие святые личности как Хызыр, Хыдыр Ильяс часто начинали уступать свое место религиозным святым, таким как Хазрет Али, праведник, дервиш, сейид и т.д. Здесь в основном чувствовалось влияние религии ислам. Суфийские ашуги, не соответствующие исламскому шариату, внося в любовные эпосы имена таких религиозных личностей, как пророк Мухаммад (с.а.с.), Хазрет Али, они воспринимали их подлинность как критерий. В статье описывается прохождение возлюбленных через 4 этапа (шариат, течение, нрав, истина) в соответствии с мышлением суфизм как в ашугской поэзии, так и в любовных эпосах, и таким образом воссоединение с Аллахом.

Anahtar Kelimeler

Суфизм, Суфи, Озан, Ашуг, Хазрет Али, Эпос

Kaynakça

• 1. Fahrettin Salim. Milli hafıza sisteminde irfan ve tasavvuf. Bakü: Bilim ve eğitim, 2010, 460 s.
• 2. Caferoğlu Ahmet. XVI. Yüzyıl saz şairlerinden Tufarganlı Abbas. /Ahmet Caferoğlu. Seçilmiş eserleri. Bakü: Mütercim, 2008, 408 s.
• 3. Namazov G. Ozan-aşık sanatının tarihi. Bakü: Bilim ve eğitim, 2013, 480 s.
• 4. Aşık Elesger. Eserleri, destan, rivayetler, hatıralar. Bakü: Doğu-Batı, 1999, 577 s.
• 5. Azerbaycan destanları. Beş ciltte. I. cilt. Bakü: Lider yayıncılık, 2005, 391 s.