SOVYET DÖNEMİ TÜRKMENİSTAN’INDA ELEŞTİREL DÜŞÜNCENİN TARİHİ: M. GELDİYEV (1889-1931) ÖRNEĞİ

Yıl 2019, Sayı: 97, 21 - 29, 25.10.2019

T. Aşirov

Öz

Sovyet Dönemi Türkmenistan’ın ilk yılları, toplumsal ve kültürel sorunların yaşandığı, tartışıldığı ve tenkit kültürünün gelişmeye başladığı bir dönem olarak tarihe geçmiştir. Bu süreçte dönemin düşünürleri tarafından çeşitli konulardaki yazılar üzerine eleştiriler kaleme alınmıştır. Bu eleştirleri yazanlardan biri de düşünür Muhammed Geldiyev (1889-1931) olmuştur. Geldiyev’in Sovyet Türkmenistan’ın eleştirel düşünce tarihinde ayrı bir yeri bulunmaktadır. 1926 yılında “Seydini nä tüysli düşünmeli” (سه يدىءنى ناتويسلى دوشنمه لى) adlı makale “Okıcı” ismiyle bir yazar tarafından yayınlanmıştır. Bu makalede, XIX. yüzyılın Türkmen edebiyatının klasik şairi Seyitnazar Seydî (1775–1836) konu edinmektedir. Bu makaleye Geldiyev “Seydi kim-di” (سه يدى كم –دى) adlı bir eleştiri yazısı yazmıştır. Bu makalede savların gerçekliliği irdelenmektedir. Bunun üzerine Okıcı, “Yene de Seydî hakında” (ينه ده سه يدى حافنده) adlı cevap yazısı kaleme almıştır. Son olarak Geldiyev, “Okıcı Yoldaş’ın yekece sözlemin (cümlesin) derňemek bilen özine gaytargı” (اوقيجى يولداشڭ يه كه چه سوزمه من (جومله سن) ده رڭه مه ك بله ن اوزينه قايتارغى ) adlı yeni bir eleştiri yazısı kaleme almıştır. Geldiyev ile Okıcı arasında cereyan eden eleştiriler, Sovyet Türkmenistan’da Türkmen edebiyatı üzerinde ilk eleştiri olarak kabul edilebilir. 1926 yılında “Türkmenistan” gazetesinde yayınlanan eleştiri yazıları, Sovyet Türkmenistan’ın eleştiri düşünce tarihinde, özellikle de Türkmen düşünce yapısı bağlamında yapılan ilk çalışmalar olarak ifade etmek mümkündür.

Anahtar Kelimeler

Türkmen Dili, Geldiyev, Kritik, Düşünce

КЕҢЕСТІК ТҮРКІМЕНСТАНДАҒЫ СЫНИ ОЙЛАУ ТАРИХЫНАН: М. ГЕЛЬДЫЕВ (1889-1931

Öz

Түркіменстанда Кеңес Одағы орнаған алғашқы жылдары әртүрлі тарихи-мәдени мәселелер талқыланып, сын дами бастады. Бұл үдерісте сол кезеңнің ойшылдары әр түрлі тақырыптағы мақалаларға рецензия (сын-пікір) жазуды қолға алды. Осындай сыншылардың бірі ойшыл Мұхаммед Гельдыев (1889-1931) кеңестік Түркіменстанның сыни ойлау тарихында ерекше орын алады. 1926 жылы Окыджы атты автордың «Seýdini nä tüýsli düşünmeli (سه يدىءنى ناتويسلى دوشنمه لى) » (Сейдиді қалай түсінуге болады) деген мақаласы жарық көрді. Мақала ХІХ ғасырдағы түркімен әдебиетінің классик ақыны Сейітназар Сейди (1775-1836) туралы. Бұл мақалаға Гельдыев «Сейди ким-ди (سه يدى كم –دى)» (Сейди деген кім?) деген атпен сын-мақала жазады. Бұдан кейін де Мұхаммед Гельдыев пен Окыджы арасында туындаған сын-пікірлер жалғасып жатты. Жалпы мақалада 1926 ж. «Түркіменстан» газетіне жарияланған Гельдыев пен Окыджының бір-біріне жазған сыни мақалаларына шолу жасалған, оларды түрікмен әдебиетінде, сыни тұрғыдан ойлау тарихында кеңестік Түркіменстандағы алғашқы еңбектер деп айтуға болады.

Anahtar Kelimeler

Гелдыев, Сын, Ойлау, Сыни ойлау, Түркімен тілі

THE HİSTORY OF CRİTİCAL THOUGHT İN SOVİET TURKMENİSTAN: THE M. GELDİYEV (1889-1931) EXAMPLE

Öz

The early years of Soviet Turkmenistan have been considered in history as the occurrence of social and cultural problems, discussion and development of cultural criticism. In this process, reviews have been grinded out on articles of different topics by thinkers of its time. One of these review writers was thinker Muhammed Geldiyev (1889-1931). Geldiyev has a special place in history of critical thinking of Soviet Turkmenistan. In 1926 an article named “Seýdini nä tüýsli düşünmeli (سه يدىءنى ناتويسلى دوشنمه لى)” (How to understand Seydi) by writer named “Okyjy” was published. Main topic of this article was Seyitnazar Seydi (1775-1836), a classical poet of Turkmen literature in XIX. century. Geldiyev wrote a review named “Seýdi kim-di (سه يدى كم –دى)” (Who was Seydi?) to this article. Article was about decomposition of possibility of allegations. Okyjy composed an answer writing named “Ýene Seýdi hakynda (ينه ده سه يدى حافنده)” (About Seydi again) upon that review. In the end Geldiyev indited criticizing review again, named “Okyjy Ýoldaşyň ýekeje sözlemin derňemek bilen özüne gaýtargy (اوقيجى يولداشڭ يه كه چه سوزمه من (جومله سن) ده رڭه مه ك بله ن اوزينه قايتارغى )” (A hit back to Okyjy fellow after inspecting his only one sentence). Criticism occurred between Geldiyev and Okyjy can be accepted as the first review on Turkmen literature in Soviet Turkmenistan. The reviews published in 1926 on newspaper “Turkmenistan” can be stated as first works in Soviet Turkmenistan upon critical thinking history, especially Turkmen structure of thinking.

Anahtar Kelimeler

Turkmen Language, Geldiyev, Critical, Thought

ИСТОРИЯ КРИТИЧЕСКОГО МЫШЛЕНИЯ В СОВЕТСКОМ ТУРКМЕНИСТАНЕ НА ПРИМЕРЕ М. ГЕЛЬДЫЕВА (1889-1931

Öz

Первые годы Советского Туркменистана вошли в историю как период, когда переживались и обсуждались различные социальные и культурные проблемы, начала развиваться критика. В этот период было написано множество критики на статьи различной тематики мыслителями того времени. Одним из авторов критик был мыслитель Мухаммед Гельдыев (1889-1931). Гельдыев занимает особое место в истории критического мышления Советского Туркменистана. В 1926 году была опубликована статья «Seýdini nä tüýsli düşünmeli (سه يدىءنى ناتويسلى دوشنمه لى) » (Как должен думать Сейди), автор которой подписался именем «Окыджы». Основной темой данной статьи стал Сейитназар Сейди (1775-1836) - классический поэт туркменской литературы XIX века. К этой статье Гельдиев написал рецензию под названием «Сейди ким – ди (سه يدى كم –دى)» (Кто такой Сейди?). В этой статье рассматривается подлинность аргументов. После этого Окыджы написал ответ «Ýene Seýdi hakynda (ينه ده سه يدى حافنده)» (Снова о Сейди). В конце концов Гельдыев снова написал критический отзыв, под названием «Okyjy Ýoldaşyň ýekeje sözlemin derňemek bilen özüne gaýtargy (اوقيجى يولداشڭ يه كه چه سوزمه من (جومله سن) ده رڭه مه ك بله ن اوزينه قايتارغى)» (Ответ господину Окыджи после проверки только одного его предложения). Критика, возникшая между Гельдиевым и Окыджи, может рассматриваться как первая критика туркменской литературы в Советском Туркменистане. Критику, опубликованную в газете «Туркменистан» в 1926 году, можно назвать первой в истории критической мысли Советского Туркменистана, особенно в контексте туркменской мысли.

Anahtar Kelimeler

Гельдиев, Критика, Мышление, Критическое мышление, Туркменский язык

Kaynakça

• 1. Aşirov, T. Sovyetler Birliği’nin İlk Yıllarında Türkmenistan’da Tartışma Kültürü. Türk Yurdu, 2017a, (357), S. 58–62.
• 2. Aşirov, T. Mahtumkulu’nun Divanı’nın 1926 Yılındaki Baskısına Eleştiri. STAD Sanal Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 2(1), 2017b. S.10–15.
• 3. Taçmıradov, T. Muhammet Geldiyevin ömri ve dörediciligi, Aşkabat: Ilım. 1989.
• 4. Geldiyev, M. Türkmenistan. Aşkabat. 1931.
• 5. Geldiyev, M. Turkmenovedeviye. Aşkabat. 1931. S.1-2.
• 6. Kerbabayev, B. “Muhammet Geldiyev’e”, Türkmenistan, Aşkabat. 1931.
• 7. Taçmıradov, T. Bayrı Magarıfçı, Görnükli Dilçi. Türkmenistan SSR İlimlar Akademiyasının Habarları: Cemiyetçilik İlimlerin Seriyası, Aşkabat. (2), 1974. S.56-64.
• 8. Söyegov, M. “Materialı po biobibliografii M. Geldıyeva”. Türkmenistan SSR İlimlar Akademiyasının Habarları: Cemiyetçilik İlimlerin Seriyası, Aşkabat. (2), 1990. S.69-73.
• 9. Aşirov, T. “Düşünür Muhammed Geldiyev (1889-1931)’in Türkmen Dili Mücadelesi”. Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi (TÜRKLAD), 2 (2), 2018a. S.93-101.
• 10. Aşirov, T. 2018. “Türkmen Dilinin Terminolojik Problemleri Üzerine Araştırmalar: M. Geldiyev Örneği (1889-1931)”. Zeitschrift für die Welt der Türken (ZfWT). vol 10, No. 3. 2018 b, 85-97.
• 11. Pervıy Vsesoyuznıy Tyurkologiçeskiy syezd, Baku. 1926.
• 12. Söyegov, M. “Muhammet Geldiyev ve Şevki Bektöre: İki Dilcinin Özetlenen Yaşamöyküsünden Bazı Sayfalar”. Çağdaş Türk Dili. (27), 2015. S.669-674.
• 13. Kekilov, A., Recepov, R., Jumayev, K. Türkmenistanda tankıdı pikirin döreyşi hem ösüşi, Aşkabat: Ilım neşiriyatı, 1969.
• 14. Okıcı, “Seydini nä tüysli düşünmeli” (سه يدىءنى ناتويسلى دوشنمه لى). Türkmenistan. Aşkabat. 1926a.
• 15. Seydî, Goşgular, (haz. A. Gulmuhammedov) Aşkabat. 1926.
• 16. Geldiyev, M. “Seydi kim-di” (سه يدى كم –دى). Türkmenistan. Aşkabat. 1926a.
• 17. Okıcı, “Yene de Seydî hakında” (ينه ده سه يدى حاقنده). Türkmenistan. Aşkabat. 1926 b.
• 18. Geldiyev, M. “Okıcı Yoldaş’ın yekece sözlemin (cümlesin) derňemek bilen özine gaytargı” (اوقيجى يولداشڭ يه كه چه سوزمه من (جومله سن) ده رڭه مه ك بله ن اوزينه قايتارغى). Türkmenistan. Aşkabat. 1926b.
• 19. Aşirov, T. Sovyetler Birliğinin İlk Yıllarında Türkmenistan’da Dil - Şive Tartışmaları (I. Kaynaklar). Sanal Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 2 (3), 2017c. S.5-11.