KAZAK KELİMESİ HAKKINDA

Yıl 2019, Sayı: 98, 17 - 27, 25.12.2019

M.e. Adılov R. Muhammed

Öz

Yaklaşık olarak iki yüz yıldır araştırmacılar kazak teriminin kökenini bulmaya ve anlamını ortaya çıkarmaya çalışmaktadırlar. Bu konuda çok çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Kazak kelimesi hakkındaki etimolojilerin büyük bir bölümü bilimsel olmayan ve çoğu zaman birbirinden farklı bir dizi açıklamalara dayanmaktadır. Bu yüzden henüz kazak kelimesinin etimolojisi üzerine nihai bir karar verilememiştir. Son zamanlarda Akışev’in öne sürdüğü, İsmagulov’un desteklediği görüşe göre kazak kelimesi “has (gerçek) Sakalar, orijinal İskitler” anlamına gelen has sak sözcüklerinin birleşmesinden meydana gelmiştir ve bu görüş bazı Kazak bilim adamları tarafından kabul görmektedir. Böyle demekle biz kazak kelimesinin eski olduğuna şüpheyle yaklaşmış gibi oluruz. Çünkü has kelimesi zaten Kazakça değil; onu Arapça kelimeyle bağlayıp eski kelime değil yeni bir yapı iddiasını kabul etmiş gibi oluruz. Biz bu bildiride Kazak kelimesinin etimolojisine değil, tarihî ve çağdaş Türk lehçelerindeki kullanılışına ve anlamlarına değineceğiz. Bu verilere dayanarak sonuçta hangi anlamın daha yakın olduğu ve hangi etimolojinin doğru olabileceği üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kazak kelimesi, Kazak dili, Tarihi Türk lehçeleri, Yaşayan Türk dilleri, Anlam, Etimoloji

ABOUT THE WORD «KAZAKH»

Öz

For almost two hundred years, researchers have been trying to find the origin of the word "Kazakh" and reveal its meaning. Many articles, books and scientific monographs have been written about the word "Kazakh". Up to now, about two hundred studies have been conducted. In particular, after the independence of the Kazakh people, new facts about the word "Kazakh" appeared. However, many studies have the character of "folk etymology". A large part of the etymologies is based on a number of unscientific and often differs from other explanations. Therefore, no final decision has been made on the etymology of the word "Kazakh". This article is about which etymology corresponds to reality. In addition, examples from written monuments of the middle ages and modern Turkic languages will be presented.

Anahtar Kelimeler

word Kazakh, Kazakh language, Monuments of the Turkic writing of the middle ages, Modern Turkic languages and dialects, Semantics of the word, Etymology

О СЛОВЕ «КАЗАХ»

Öz

В течение почти двухсот лет исследователи пытались найти происхождение слово «казах» и раскрыть его значение. О слове «казах» написаны множество статей, книг и научных монографий. До этого времени было проведено около двухсот исследований. В частности, после обретения независимости казахского народа, появились новые факты о слове «казах». Однако многие исследования имеют характер «народной этимологии». Большая часть этимологий основана на ряде ненаучных и часто отличающихся друг от друга объяснений. Поэтому пока не принято окончательного решения по этимологии слова «казах». В данной статье идёт речь о том, какая из этимологий соответствует действительности. Кроме того, будут представлены примеры из письменных памятников средневековья и современных тюркских языков.

Anahtar Kelimeler

Слово казах, Казахский язык, Памятники тюркской письменности средневековья, Современные тюркские языки и диалекты, Семантика слова, Этимология

«ҚАЗАҚ» СӨЗІ ТУРАЛЫ

Öz

Қазақ сөзіне қатысты ғылыми тұжырымдамалар, мақалалар, тіпті кітаптар, ғылыми монографиялар жазылуда. Осы күнге дейін екі жүзге жуық зерттеу жүргізілген екен. Әсіресе, Қазақ елі Тәуелсіздігін алғаннан кейін қазақ сөзіне қатысты жаңа, тың деректер көбірек шыға бастады. Алайда жасалған зерттеулердің көбі «халық этимологиясы» сипатына ие екендігін байқауға болады. Мысалы, «қазақ» атауын хас сақ > қас сақ > қасақ > қазақ дегендей арабтың «нағыз» мәніндегі хас тұлғасымен байланысты көре отырып, қазақ сөзінің көне және түркі сөзі екендігіне шүбә келтіргендей боламыз. Бұл мақалада қазақ атауына қатысты этимологиялардың қайсысы шындыққа жанасатыны туралы сөз қозғалады. Бұнымен бірге орта ғасыр жазба ескерткіштері мен түрік тілдеріндегі «қазақ» сөзіне қатысты деректер беріледі.

Anahtar Kelimeler

Этимология, Қазақ сөзі, Орта ғасыр түрік жазба ескерткіштері, Қазіргі түрік тілдері мен диалектілері, Сөз мағынасы

Kaynakça

• 1. Юдин В. Центральная Азия в XIV-XVII веках глазами востоковеда. Алматы: Дайк-Пресс, 2001.
• 2. Қайдар Ә. Қазақ қандай халық. Алматы: Дайк-Прeсс, 2008.
• 3. Togan, Z.V. Bugünkü Türkeli (Türkistan) ve Yakın Tarihi, C. I, Batı ve Kuzey Türkistan, 2. Baskı, İstanbul: Enderun Yayınları, 1981.
• 4. İslâm Ansiklopedisi. VI cilt, İstanbul: Millî Eğitim Basımevi,1993.
• 5. Құрышжанов Ә. Исследование по лексике старокыпчакского памятника XIII в. Тюркско-арабского словаря. Алматы: Издательство «Наука» Казахской ССР, 1970.
• 6. Kaçalin M. Niāzi, Nevāyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar, Ankara: TDK Yayınları, 2011.
• 7. Радлов В. Опыт словаря тюркских наречий, Т. I-IV, Санкт-Петербург: Типография императорской академий наук, 1893-1911.
• 8. Cыздық Р. Қазақ тіліндегі ескіліктер мен жаңалықтар. Алматы: Арыс, 2009.
• 9. Öner M. Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları, 2015.
• 10. Öztürk R.; Uyanık O. Kumuk Atasözleri ve Deyimleri, Konya: Çizgi Kitabevi, 2006.
• 11. Федотов M. Этимологический словарь чувашкого языка. T. I-II. Чебоксары, 1996.
• 12. Esedi M.H. Mevsuèet Ḥaleb el-Muḳārene, VII. cilt, Halep: Halep Üniversitesi Basımevi, 1981.
• 13. Altaylı S. Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü, C. I-II, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1994.
• 14. Atalay B. Et-Tuhfetu’z-zekiyye fi’l-Lugati’t-Türkiyye, İstanbul, 1945.
• 15. Clauson G. Sanglah, A Persian Guide to the Turkish Language by Muhammad Mahdī Xān, London, 1960.
• 16. Фазылов Е., Зияев М. Изысканный дар тюркскому языку. Ташкент: Издательство «Фан» Узбекской ССР, 1978.
• 17. İsmagulov O. “Kazak Halkının Etnik Yapısı”, Kazakistan Tarihi, Makaleler, Ankara: TTK Yay., Dizi X – Sayı 21, s. 35-44, 2007.
• 18. Kömekov B. “Kazak Terimi Hakkında”, Kazakistan Tarihi, Makaleler, Ankara: TTK Yay., Dizi X – Sayı 21, s. 45-53, 2007.
• 19. Samoyloviç A. “Kazak Kelimesi Hakkında”, çev.: Saadet Çağatay, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, sayı 5, s. 95-104, 1957.
• 20. Tavkul U. Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları, 2000.
• 21. Тенишев Э. Карачаево-балкарско-русский словарь, Москва,1989.
• 22. Toparlı R. Göçenli M., YANIK, N. Kitâb-ı Mecmȗ-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî, Ankara: TDK Yayınları, 2000.
• 23. Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük, 11. baskı, Ankara: TDK Yayınları, 2011.
• 24. Юдахин К. Киргизско-русский словарь, Москва: Издательство Советская энциклопедия, 1965.
• 25. Абай Құнанбаев шығармаларының бір томдық толық жинағы. – Алматы: Мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1961. 492-б.