CODEX CUMANİCUSʼTA ALINTI KELİMELER

Yıl 2018, Sayı: 87, 89 - 102, 27.02.2018

İmanyar Guliyev

Öz

Ortaçağda Türk kavimlerinin çeşitli halklarla ilişkilerinin bir yansıması ve sonucu olan alıntı sözcüklerin, özellikle Arapça, Farsça ve Moğolca unsurların araştırılması birçok açıdan önem arz eder. Deşt-i Kıpçak sahasının Kıpçak yurttaşlarının konuşma dilinde yazılmış Codex Cumanicusʼtaki alıntı sözcükler de bu açıdan dikkat çeker. Codex Cumanicusʼta Eski ve Orta Moğolcaʼdan alıntı sözcükler, Arapça ve Farsça unsurlar, aynı zamanda Hristiyan dini ile ilgili terimler yer almaktadır.
Dolayısıyla, bu makalede Codex Cumanicusʼta yer alan alıntı sözcükler incelenmiştir. Makalede alıntı sözcükler kökenine göre (Moğolca, Arapça, Farsça ve diğer diller) tasnif edilmiştir. Alıntı sözcüklerin Kıpçak dilindeki konumu, işlenme düzeyi belirlenmeye çalışılmış, özellikle bazı Moğolca unsurların bazı Çağdaş Türk Lehçelerindeki izleri üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Codex Cumanicus, Kıpçak, Alıntı Kelimeler, Arapça, Farsça, Moğolca

«КОДЕКС КУМАНИКУСТАҒЫ» КІРМЕ СӨЗДЕР

Öz

Орта ғасырларда түркі тайпаларының әртүрлі халықтармен байланысының бір көрінісі мен нәтижесі ретінде кірме сөздер, әсіресе араб, парсы және моңғол элементтері жан-жақты зерттелген. Дешт-і Қыпшақ даласының қыпшақ халқының ауызекі сөйлеу тіліндt жазылған Кодекс Куманикустағы кірме сөздер, араб, парсы элементтері, сонымен қатар христиан дініне қатысты терминдер орын алған.
Мақалада Кодекс Куманикустағы кірме сөздер зерттеліп, олар сөздер пайда болуына қарай (моңғол, араб, парсы және басқа тілдер) жіктеледі. Автор кірме сөздердің қыпшақ тілінде қолданылу деңгейін анықтауға тырысқан. Әсіресе моңғол элементтерінің қазіргі түркі тілдеріндегі кейбір іздерін анықтауға бағытталған.

Anahtar Kelimeler

Кодекс Куманикус, Қыпшақ, Дәйексөз, Арабша, Парсыша, Моңғолша

LOANWORDS IN CODEX CUMANICUS

Öz

The search of loanwords, especially the Arab, Persian and Mongolian elements, which are a reflection and a result of the relations of the Turkish peoples with the various peoples in the Middle Ages is important in many respects. Loanwords which are in Codex Cumanicus, written in the spoken language of the Kipchak citizens of the Desht-i Kipchak area, also attracts attention in this respect. In Codex Cumanicus there are loanwords from ancient and middle Mongolian tongues, Arabic and Persian elements, as well as Christian religious terms.
In this article the loanwords had been studied in Codex Cumanicus which is written monument of kipchaks and had been grouped the loanwords by the origins: Mongolian, Arabic, Persian and other languages. The position, level of use of loanwords in Kipchak language was tried to be determined, especially was focused on the trace of some mongol elements in some contemporary Turkish languages.

Anahtar Kelimeler

Codex Cumanicus, Kipchak, Loanwords, Arabian, Persian, Mongolian

ИНОСТРАННЫЕ СЛОВА В “КОДЕКСЕ КУМАНИКУСЕ»

Öz

Одним из важных показателей тесных отношений тюркских племен с другими народами в средние века являются заимствованные слова, особенно арабские, персидские и монгольские элементы, которые довольно хорошо изучены. Кодекс Куманикус, написанный на языке кипчаков степи Дешт-и Кипчак, включает в себя заимствования, арабские и персидские элементы, а также термины, связанные с христианством.
В статье проводится изучение заимствований, представленных в Кодекс Куманикус. Слова сгруппированы по источникам (монгольский, арабский, персидский либо другие языки). Автор попытался определить уровень принятия и использования заимствований в кипчакском языке. Кроме того, внимание уделено поиску следов монгольских заимствований в современных тюркских языках.

Anahtar Kelimeler

Кодекс Куманикус, Кипчак, Цитаты, Арабский, Персидский, Монгольский

Kaynakça

• ADDL 2007: Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı: Şərq-Qərb nəşriyyatı.
• ADES 2001: STAROSTİN, S. A. vd. (2001), An Etymological Dictionary of Altaic Languages, Moskva.
• ADİL 2006: Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti, IV c. Bakı: Şərq-Qərb nəşriyyatı.
• BTS Büyük Türkçe Sözlük. http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&view=bts (Erişim tarihi: 08 Şubat 2017).
• CC 2015: ARGUNŞAH M., GÜNER G. (2015) Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit yayınları.
• CƏFƏROV, Səlim (2007), Müasir Azərbaycan dili (leksika). Bakı: Şərq-Qərb nəşriyyatı.
• CLAUSON, Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford: Clarendon Press.
• DS: Türkiye`de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü.
• http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_ttas&view=ttas (Erişim tarihi: 7 Şubat 2017)
• http://tdk.gov.tr/index.php?option=com_ttas&view=ttas&kategori1=acikla2&kod=155730 Olca kelimesi. (Erişim tarihi: 05 Şubat 2017)
• http://tdk.gov.tr/index.php?option=com_ttas&view=ttas&kategori1=acikla2&kod=154440 Nöker kelimesi. (Erişim tarihi: 25 Şubat 2017)
• http://tdk.gov.tr/index.php?option=com_ttas&view=ttas&kategori1=acikla2&kod=29050 Bile kelimesi. (Erişim tarihi: 17 Mart 2017)
• http://tdk.gov.tr/index.php?option=com_ttas&view=ttas Çeber kelimesi. (Erişim tarihi: 15 Şubat 2017)
• http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_ttas&view=ttas&kategori1=derlay&kelime1=kadak Kadak kelimesi. (Erişim tarihi: 05 Şubat 2017)
• DRİMBA, Vladimr (2000), "Codex Comanicus" Edition diplomatique avec facsimiles", Bucarest: Editura Enciclopedica.
• ERCİLASUN, Ahmet B. (2004), Başlanğıcdan Yirminci Yüzyıla Türk Tarihi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• ET: Türk dilinin etimolojisi http://www.etimolojiturkce.com (Erişim tarihi: 10 Mart 2017) http://www.etimolojiturkce.com/kelime/divit Divit kelimesi. (Erişim tarihi: 11 Mart 2017)
• GOLDEN, Peter (1992), "Codex Cumanicus", Central Asian Monuments, edited by H. B. Paksoy, İstanbul: ISIS Press, 1992, 29-51. Pdf: https://www.academia.edu/509107/Central_Asian_Monuments (05. 01. 2017)
• GRÖNBECH, K. (1992) Kuman Lehçesi sözlüğü (Çev. Kemal Aytaç), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• LS Latın Dilinin Sözlüğü: http://www.latindictionary.net/definition/7422/calamarius-calamaria-calamarium (Erişim tarihi: 20 Mart 2017)
• KARAŞLAR, Selda M. (2011) Codex Cumanicus`ta Arapça Farsça Eylemler, Uluslararası hakemli akademik sosyal bilimler dergisi, İstanbul: Bin`s Media, 2011, 355-363
• KMTS 2000: TAVKUL, Ufuk (2000), Karaçay Malkar Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• KTS 1984: Kazak Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Yayını 8.
• KUUN, Geza (1981), Codex Cumanicus. Budapest: Budapest Oriental Reprints.
• ME 1960: LESSING, Ferdinand D. (1960), Mongolian-English Dictionary, Berkeley and Los Angeles: University of California Press.
• POPPE, Nicholas (1962), Die mongolischen Lehnwörter in Komanischen, Németh Armağanı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• RECEP, Toparlı vd. (2007), Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk dil kurumu yayınları, Öncü Basımevi.
• RDES: http://www.classes.ru/all-russian/russian-dictionary-Vasmer-term-14080.htm (Erişim tarihi: (07 Mart 2018)
• SEVORTYAN, Ervand V. vd. (1974-2008), Etimologiçeskogo Slovarya Tyurkskih Yazıkov, Moskva: "Nauka" Yayınevi.
• TLS Türk Lehçeleri Sözlüğü http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_lehceler&view=lehceler (Erişim tarihi: 06 Ocak 2017)
• http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_lehceler&arama=lehceler&guid=TDK.LHC.58b400b5441366.55424488 Sahav kelimesi. (Erişim tarihi: 08 Ocak 2017)
• http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_lehceler&arama=lehceler&guid=TDK.LHC.58b592e6042604.14692305 Kadak kelimesi. (Erişim tarihi: 10 Ocak Şubat 2017)
• http://tdk.gov.tr/index.php?option=com_lehceler&arama=lehceler&guid=TDK.LHC.58b2a3082725f6.06504354 Tirme kelimesi. (Erişim tarihi: 12 Ocak 2017)
• TTS 1997: GANİYEV, Fuat vd. (1997), Tatarca Türkçe Sözlük, Kazan-Moskva: İnsan Yayınevi.
• TUNA, Osman Nedim (1972), Osmanlıcaʼda Moğolca Ödünç Kelimeler, Türkiyat Mecmuası, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 209-250.
• UZUNTAŞ, Hülya (2015), Karangu(y) > Karañu Kelimesi Moğolca mi, Türkçe mi? Gazi Türkiyat, Ankara: 2015, 175-182.