KAZAK JIRAV VE AKINLARININ DİLİNDEKİ FARKLI GRAMER YAPILARI

Yıl 2018, Sayı: 90, 45 - 52, 27.08.2018

Ercan Petek

Öz

Kazaklar oldukça zengin bir sözlü edebiyat kültürüne sahiptirler. Bu sözlü edebiyat kültürü içerisinde jırav ve akınların mirası özel bir önem taşımaktadır. Jırav ve akınların mirası edebi yönden araştırılmış olmakla birlikte Türkiye türkolojisinde bu eserler üzerine ciddi bir dil incelemesi yapılmamıştır. Kazakistan’da yapılan dil incelemeleri de sınırlıdır. Kazak edebiyatında ve Kazak edebiyat tarihi eserlerinde jırav ve akınların eserleri “Kazak Hanlığı Devrindeki Edebiyat” başlığı altında ele alınmaktadır. Bu eserler sözlü edebiyat ürünleridir. Söz konusu şiirler yalnızca Kazaklar arasında değil, Türk dünyasının diğer toplulukları tarafından da sözlü edebiyat ürünleri olarak kabul edilmekte ve söylenmektedir.Tarihî kaynaklar 12. yy.dan sonra Kazakistan’ın batısında Oğuz nüfusunun bulunmadığı yönünde bilgiler verse de özellikle 15. ve 16. yüzyıllarda bu bölgede ömür süren Kazak jırav ve akınlarının dilinde Oğuzca unsurlar olduğu görülmektedir. Meselâ, 1. teklik şahıs zamirinin ilgi hâliyle çekimi (meniñ yerine menim “benim”); belirsiz gelecek zaman 1. teklik şahıs olumsuz çekimi (ökinbespin yerine ökinben “pişman olmam”); emir kipi (jırav ve akınların dilinde, birkaç örnekte, 1. teklik şahıs çekiminde -(A)yIn yerine -AyIm) vb. 20. yy.ın başında Mangışlak bölgesine gezi düzenleyen Richard Karuts isimli bir gezgin de bu bölgede yaşayan iki Türkmen boyuyla karşılaştığını ifade etmiştir. Çağdaş Kazakça ile karşılaştırıldığında 15-17. yy. jırav ve akınlarının dilinde farklı gramer yapılarının kullanıldığı görülmektedir. Dikkate değer diğer bir nokta ise bu farklı yapıların genellikle Kazakistan’ın batı diyalektlerinde kullanılıyor olmasıdır. Bu yapıları kullanan jıravlar da Kazakistan’ın batısında yaşamışlardır. Biz bu makalede 15-17. yy.lar arasında yaşayan Kazak jırav ve akınlarının sözlü edebiyat ürünlerindeki farklı gramer yapıları üzerinde durduk.

Anahtar Kelimeler

Kazak jırav ve akınları, Oğuzca, Kazak, Kazakistan

ҚАЗАҚ ЖЫРАУ-АҚЫНДАРЫНЫҢ ТІЛІНДЕГІ ӘРТҮРЛІ ГРАММАТИКАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСТАР

Öz

Қазақ халқының ауыз әдебиеті мәдениеті өте бай. Ауыз әдебиеті мәдениетінде жырау мен ақындардың орны ерекше. Ақын-жыраулардың мұралары әдеби тұрғыдан зерттелсе де, Түркия түркологиясында олардың мұраларының тілі зерттелмеген. Қазақстанда жүргізілген зерттеулер де шектеулі. Қазақ әдебиетінде және қазақ әдебиеті тарихы мұраларында ақын-жыраулардың еңбектері «Қазақ хандығы кезеңіндегі әдебиет» ретінде зерттелген. Бұл мұралар тек қазақтар арасында емес, түркі әлемінің басқа да халықтарының ауыз әдебиеті мұралары саналады. Тарихи еңбектер ХІІ ғасырдан кейін Қазақстанның батысында оғыз халықтары мекен етпегені туралы мәлімет берсе де, әсіресе, ХV-ХVІ ғғ. осы аймақта өмір сүрген қазақ ақын-жырауларының тілінде оғыз тілінің элементтері көрініс тапқан. Мысалы, 1-жақ жіктеу есімдігінің ілік септігімен жіктелуі (менің – менім); ауыспалы келер шақ 1-жақ болымсыз түрі (өкінбеспін – өкінбен); бұйрық райы 1-жақта –айын – айым, т.б. ХХ ғасырдың басында Маңғышлақ аймағына экспедиция жүргізген Ричард Каруц есімді саяхатшы бұл аймақта мекендеген екі түркімен тайпаларымен кездескендігің айтады. Қазіргі қазақ тілімен салыстырғанда ХV-ХVІІ ғғ. ақын-жыраулардың тілінде әртүрлі грамматикалық құрылыстар көрініс тапқан. Мақала ХV-ХVІІ ғғ. арасында өмір сүрген қазақ ақын-жыраулардың өлең-жырларындағы түрлі грамматикалық құрылымдарды зерттеуге арналған.

Anahtar Kelimeler

Қазақ ақын-жыраулары, Оғыз тілі, Қазақ, Қазақстан

DIFFERENT GRAMMAR STRUCTURES IN THE LANGUAGE OF KAZAK JIRAV AND AKINS

Öz

The Kazakhs have a very rich oral literary culture. In this oral literary culture, the inheritance of jirav and akin has the special importance. The heritance of Jırav and akin has been studied in the literary aspect, but a serious language examination was not conducted on these works in turcology in Turkey legacy of the influx being researched literary direction along turcology in Turkey. The language studies in Kazakhstan are also limited. In the Kazak literature and in the History of Kazakh literature, the works of jırav and akin are handled under the heading "Literature in the Kazakh Khanate Period". These works are oral literary products. The poems are considered to be oral literary products not only among the Kazakhs but also by other communities of the Turkic world. Historical sources give information on the absence of the Oghuz population in the west of Kazakhstan after the 12th century, but especially in the 15th and 16th centuries the languages of Kazakh jirav and the akin has a lot of Oguz elements in that region. For example, the attraction of the uniqueness of the 1st person ("mine" instead of "meni"); uncertain future time I. uniqueness negative attraction ("I do not regret"); imperative mode (in the language of the griev and the influences, in some examples, in the uniqueness of the 1st person - instead of (A) -year). Richard Karuts, who organized a trip to the Mangashlak region at the beginning of the nineteenth century, said that a named traveler also met two Turkmen boys living in this region. Compared to modern Kazakh languages, it is seen that different grammatical structures are used in the language of jirav and akin in 15-17th century. Another point worth noting is that these different structures are usually used in Kazakhstan's western dialects. The jiravs who used these structures lived to the west of Kazakhstan. In this article we talked about the different grammatical structures in the oral literary products of Kazakh jirav and akin that lived between the 15-17th centuries.

Anahtar Kelimeler

Kazakh jirav and akins, Oghuz, Kazakh, Kazakhstan

РАЗЛИЧНЫЕ ГРАММАТИЧЕСКИЕ КОНСТРУКЦИИ В ЯЗЫКЕ КАЗАХСКИХ АКЫНОВ И ЖЫРАУ

Öz

У казахского народа очень богатая культура устного народного творчества. В этой культуре устного народного творчества особое значение имеет наследие жыоау и акынов. Наследие жырау и акынов исследуются с литературной точки зрения, но язык их наследия не был серьезно исследован в турецкой тюркологии. Исследования в Казахстане также ограничены. Произведения акынов и жырауов в казахской литературе и в истории казахской литературы изучаются как «Литература в период Казахского ханства». Это наследие устного народного творчеста принадлежит не только казахскому народу, а всему тюркскому миру. Несмотря на то, что исторические труды доказывают, что после XII века на западе Казахстана не проживали племена огузов, в языке произведений казахских жырау и акынов, особенно которые проживали в данном регионе в XV-XVI веках, имеются элементы огузского языка. Ричарда Каруц, который в начале двадцатого столетия руководил туристической экспедицией в Мангышлакский регион, также заявил, что он встретился с двумя туркменскими племенами в данном регионе. По сравнению с современным казахским языком, в языке акынов и жырау XVI-XVII веков имеются различные грамматические конструкции. В данной статье мы исследуем различные грамматические структуры в устном народном творчестве казахских жырау и акынов, проживавших в ХV-ХVІІ веках.

Anahtar Kelimeler

Казахские жырау и акыны, Огузский язык, Казахи, Казахстан

Kaynakça

• Arıkan, Metin. (2010). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Kazak Jırav ve Akınları, Elik Yayınları.
• Eckmann, Janos. (2009). Çeviren: Günay Karaağaç, Çağatayca El Kitabı, 4. Baskı, İstanbul: Kesit Yayınları.
• Ergin, Muharrem. (2009). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Basım.
• Karuts, Richard. (2016). Çeviren: Hüseyin Polat, Mangışlak’taki Türkmen ve Kırgızlar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Koç, Kenan, Doğan, Oğuz. (2013). Kazak Türkçesi Grameri, Ankara: Gazi Kitabevi.
• Magavin, Muhtar. (1989). Bes Gasır Jırlaydı (1-2), Almatı: Jazuwşı.
• Nurmagambetov, Ä. (1986). Qazaq Govorlarınıñ Grammatikası, Almatı: Gılım
• Petek, Ercan, Adilov, Marlen. (2017). “Kazak Atasözleri ve Deyimleri ile Sözlü Edebiyat Ürünlerinde Ortaklaşan Oğuzca Unsurlar”, Büyük Bozkır: II. Sosyal Bilimler Forumu, Astana 2017, 672-680.