KAZAK DEYİMLERİNDEKİ BAZI ESKİCİL SÖZCÜKLER ÜZERİNE

Yıl 2017, Sayı: 81, 75 - 85, 24.02.2017

M. Adılov

Öz

Bir lehçede aktif olan bir sözü başka bir lehçenin deyimlerinde, atasözlerinde, ikilemelerinde, ağızlarında bulmak mümkündür. Kazak dilinin deyimlerinde, atasözlerinde, ikilemelerinde, ağızlarında kullanılıyor olsa bile, Kazak Türkçesi edebî dilinde kullanılmayan ve bir Kazak için anlamı bilinmeyen birtakım eskicil sözcükler mevcuttur. Bu sözcüklerin kaynağını anlayabilmek için yaşayan veya tarihi Türk lehçelerine başvurmak gerekir. Türkiye Türkçesindeki su uyur düşman uyumaz atasözünde yer alan “su” sözcüğü, bildiğimiz “su” (içecek) anlamında olmayıp, Eski Türkçede “asker” anlamına gelen ‘sü’ sözü olabilir. Yanar döner deyiminde de “döner” sözü edebî dilde bilinen bir sözdür ancak “yanmak” fiilinin de “dönmek” fiiliyle eş anlamlı olduğunu diğer bazı Türk lehçelerinde de “dönmek” anlamında kullanılmasından dolayı anlayabiliriz. Kazak Türkçesinde de buna benzer örneklere bolca rastlamak mümkündür. Bundan dolayı Kazak Türkçesi deyimlerinden bazı örnekleri göz önünde tutarak, tek başına anlamı anlaşılamayan, deyimler dışında edebî dilde kullanılmayan bazı eskicil sözcükleri (önemli gördüğümüz 5 sözcük) tarihî ve çağdaş Türk lehçeleri yardımıyla açıklamaya çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Kazakça, Çağdaş Türk lehçeleri, Tarihî Türk lehçeleri, Deyimler, Eskicil sözcükler

SOME ARCHAIC WORDS IN KAZAKH IDIOMS

Öz

An active word in a dialect can be seen in another dialect's idioms, proverbs, reduplications, local dialects. There are several words which are not used in Kazakh language even if they are used in Kazakh idioms, proverbs and local dialects. We must refer to modern or historical Turkic dialects in order to comprehend these words’ origins.
The word “su”, which is found in the proverb su uyur düşman uyumaz in modern Turkish language does not mean ‘su’ (drink) as we know today, but it is the word ‘sü’ which means ‘soldier’ in Old Turkish. In the idiom yanar döner, the word ‘döner’ is known in literary language but we can understand that the word yanmak is the synonym of the word dönmek, because they are used with the same meaning in some other Turkic dialects. It is possible to encounter such words in Kazakh language. Therefore, we will try to explain some words that are not used in literary language except idioms by taking some Kazakh idioms into consideration with the help of Turkic dialects.

Anahtar Kelimeler

Kazakh language, The historical Turkish languages, Modern Turkic languages, Idioms, Archaic words

Kaynakça

• 1. ARAT, Reşid Rahmeti (1979), Kutadgu Bilig III İndeks (Haz. Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yüce), TKAE Yayınları, İstanbul.
• 2. Babalar Sözi (2010), Kazak Makal-Mätelderi, 65. cilt, Foliyant Baspası, Astana.
• 3. ATA, Aysu (1998), Nehcü’l-Ferādīs, C. I-III, TDK Yayınları, Ankara.
• 4. AYDIN, Erhan (2014), Orhon Yazıtları, Kömen Yayınları, Konya.
• 5. CAFEROĞLU, Ahmet (2011), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• 6. CLAUSON, Gerard (1960), Sanglah, A Persian Guide to the Turkish Language by Muhammad Mahdī Xān, London.
• 7. CLAUSON, Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteen-Century Turkish, Oxford University Press, London.
• 8. DİLÇİN, Cem (düzenl.) (1983), Yeni Tarama Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara.
• 9. ERCİLASUN, Ahmet Bican; AKKOYUNLU Ziyat (2015), Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t-Türk, Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• 10. ERGİN, Muharrem (2009), Dede Korkut Kitabı, C. I-II, TDK Yayınları, Ankara.
• 11. GÜLSEVİN, Gürer, “Arkaik-Periferik Kavramı ve Bu Kavramın Tarihi Batı Rumeli Türkçesi Ağızlarının Tespitindeki Önemi”, International Journal of SocialScience, Number, 32 , p. 1-12, Winter III 2015.
• 12. JANUZAKOV, Telgoja (2008), Kazak Tilinin Tüsindirme Sözdigi, Dayk Press Baspası, Almatı.
• 13. KAYIRJAN, Kaken (2013), Söz Sandık, Kazaktın Köne Sözderi, Öner Baspası, Almatı.
• 14. Kazak Tiliniñ Kıskaşa Etimologiyalık Sözdigi (1966), GılımBaspası, Almatı.
• 15. KENESBAYEV, İsmet (2007), Kazak Tiliniñ Frazeologiyalık Sözdigi, Kaz Akparat Baspası, Almatı.
• 16. KENESBAYEV, İsmet (2007), Frazeologiyalık Sözdik, ArısBaspası, Almatı.
• 17. Kazak Adebi Tiliniñ Sözdigi, XV Cilt (2011), Til Bilimi İnstitutı, Almatı.
• 18. KORKMAZ, Zeynep (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• 19. ÖLMEZ, Mehmet, Çağataycada Eskicil Öğeler Üzerine, Mustafa Canpolat Armağanı, Ankara 2003, s. 135-142.
• 20. Türk Dil Kurumu (2011), Türkçe Sözlük (11. baskı), Ankara.
• 21. TEKİN, Talat (2010), Orhon Yazıtları, TDK Yayınları, Ankara.
• 22. TOPARLI, Recep; VURAL, Hanifi; KARAATLI, Recep (2014), Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara. 23. YUDAHİN, K.K. (2011), Kırgız Sözlüğü (Çev. TAYMAS, Abdullah), TDK Yayınları, Ankara
• 24. YÜCE, Nüri (2014), Mukaddimetü’l-Edeb, TDK Yayınları, Ankara.
• 25. VARDAR Berke (2002), Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Multilingual Yabancı Dil Yayınları, İstanbul.