БОДЖМАН ҚАҒАН ҰЛДАРЫ МЕН ІНІСІ ІСТЕМІНІҢ ТҮРКІ ТЕКТІ ЕСІМДЕРІНІҢ КҮЛТЕГІН ЖАЗБА ЕСКЕРТКІШІНДЕГІ ТАҢБАЛАНУЫ

Yıl 2014, Sayı: 67, 46 - 57, 20.06.2014

Orynbai Bekzhan

Öz

Көктүрік қағанатын құрған Бумын-Боджман қаған және оның інісі Істемінің есімі Күлтегін ескерткішінде жазылып қалғаны белгілі. Сонымен бірге бұл есімдер ежелгі қытай жазбаларында да хатталған. Онда олардан кейін билік құрған ұрпақтарының да есімдері туралы дерек келтіріледі. Ол деректе Істемі аты Сідиәнми болып айтылғаны нақты көрсетілген. Күлтегін ескерткішіндегі жазуды зерттегенде Істемі есімінің күрделі графемамен, Істенмән болып жазылғаны анықталды. Бұл есіммен қоса Боджман қағанның ұлдарының есімдері де жазылғаны мәлім болып отыр. Бұл есімдер қытай жазбаларындағы есімдермен және шежірелік деректермен салыстырылып зерттелді. Бұрынғы зерттеушілер көктүрік жазбаларындағы бұл мәліметтерді толық оқи алмаған. Соның нәтижесінде қытай жазбаларында жазылған «Боджман қағаннан кейін оның үлкен ұлы Исиги Коло қаған болды» деген мәліметке күдік туды. Жазушы-зерттеуші Қ. Салғараұлы осындай қате деректерге сүйеніп: «Боджман қағанның үлкен ұлы өмірде болмаған, оның Исиги атты есімі Істемі атауын білдіреді, сондықтан Істемі-Істенмән Боджман қағаннан соң бес-алты ай қаған болып, қайтыс болып кеткен» деген болжам ұсынады. Сөйтіп Қ. Салғараұлы екі тарихи деректі: 1) Боджман қағаннан кейін оның үлкен ұлы Исиги Коло қаған болды; 2) Істенмән жабғу болып, 576 жылы қайтыс болды; деген деректі жоққа шығарған. Бұл жұмыста халықтық шежіре мен көктүрік және қытай жазба деректері салыстырыла отырып, Исиги Колоның өмірде болғаны және оның Боджман қағаннан кейін қаған болғаны дәлелденеді. Бұларға қосымша Боджман қағанның Алпамыс батырдың прототипі екені және Істемі-Істенмәннің де ерте заманда жырдың кейіпкері болғаны, оның «Манас» жырында Семетей атымен сақталып қалғаны туралы дәлелдер келтіріледі. Күлтегін ескерткішінде Көктүрік қағанатын құрған кісілерден тек Боджман қаған мен Істенмән жабғының аттары ғана жазылмаған. Істенмән жабғымен бірге күрделі графема арқылы Боджман қағаннан кейін қаған болған ұлдары Қозұққұл, Мәукүн, Тонқ бег қағандардың және Арслан бег йұғұрұчтың есімдері де жазылған. Мақалада бұлармен бірге жазба деректердегі Боджман қаған ұлдарының есімдерінің қазақ ұлтының шежірелік деректеріндегі Божбан атаның ұлдарының есімдерімен сәйкес келетіні тілдік дәлелдер арқылы дәйектеледі.

Anahtar Kelimeler

Джабғу, Семетей Түрік қағанаты, Күл жазуы, Күрделі графема

TURKIC NAMES OF THE SONS OF BODŽMAN KAGAN AND HIS YOUNGER BROTHER ISTEMI WRITTEN IN WRITTING MONUMENT IN HONOR OF THE KUL TIGIN HAD BEEN DISCOVERED

Öz

Bumin-Bodzhman who established “”the Kokturk” Khanate and his brother Istem’s names were written in Kultegin’s manuscript. So these names were also maintained in the Chinese manuscript and there is much information about their generations who ruled the country. In this document, it was definitely shown the fact that Istemiwas named as Sidianmi. During the investigation on Kultegin’s manuscript, it was determined that Istemi’s name was written as Istenman with a compound grapheme. Bodzhman Khagan’s sons names were mentioned in this document. These names have been investigated in close connection with the names and historical facts in the Chinese manuscripts. The researchers in the old times were not able to read this information totally. As a result, we suspeced the information” Isigi Kolo, Bodzhman khagan’s elder son, was the head of the Khanate him” that was written in the Chinese manuscripts. Due to these mistakes, writer-researcher K.Salgaraulu stated: “Bodzhman khagan didn’t have his elder son, his name Isigi means Istemi, so, after Bodzhman khagan, Istemi-Istenman ruled the country for 5-6 months and died”. So K.Salgaraulu rejects two historical facts: 1) After Bodzhman khagan, his elder son Isigi Kolo was the head of the khanate; Istenman was zhabgu till his death in 576. In this work, on the comparison of the national history, Kokturk and the Chinese manuscripts, we attempt to prove the existence of Isigi Kolo and his ruling the country after Bodzhman khagan. Moreover, we have proved the facts that Bodzhman Khagan was the prototype of Alpamis hero and Istemi-Istenman was the character of one dastan in the old time and his name was kept as Semetei in the “Manas” dastan. In Kultegin’s manuscript the names of Bodzhman khagan and Istenman were not mentioned among the people who had headed the Khanate. Bodzhman khagan’s sons’ names like Kozakkul, Maukun, Tonk Bek, who run the country, were written with compound graphemes. We have proved the fact that there is a great coincidence between the names of Bodzhman khagan’s sons and the names of “Bozhban” Ata’s sons in the historical documents of the Kazakh nation.

Anahtar Kelimeler

Djabhu, Semetej Turkic khaganate, Runic, Sophisticated grapheme

Kaynakça

• Байчоров С.Я. (1989) «Древнетюркские рунические памятники Европы». Ставрополь, С. 79, 81, 86.
• Бекжан О. (2010). «Көктүрік қағанаты». Жалын, № 12, 74-80-бб. (желтоқсан).
• Бекжан О. (2011). «Көне түркі күл жазуындағы белгісіз екінші кірігіңкі дауыссыздардың мағынасы мен таңбасы». Түркология, № 3, 13-б.
• Бичурин Н.Я. (1998). «Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена». І т. Алматы, ТОО «Жалын» баспасы, 294-299-бб.
• Гумилев Л.Н. (1993). «Древние тюрки». Москва, С. 464.
• Гумилев Л.Н.( 2004). «Древние тюрки». Москва, С. 65-67.
• Жирмунский В.М. (1995). «Введение в изучение эпоса «Манас».
• Энциклопедический феномен эпоса «Манас». Бишкек, С. 133.
• Қашқари М. (1993). «Түбі бір түркі тілі». Алматы, 10-11, 22-бб.
• Қоңырат Жетімдер руының шежіресі (2011). Алматы, «Білім» баспасы, 149-б.
• Өмірәлиев, (2001). «Қ. М. Қашқари «Сөздігіндегі» поэзия үлгілері және оның дәуірі» Ата тарих айғақтары. Алматы, 204-б.
• Радлов, В.В. (1892; 1995). «Атлас древностей Монголии. С. Петербург».
• Moğolistan Tarihi Eserleri Atlası «TİKA». Ankara, s. 18.
• Салғараұлы, Қ. (2002). «Бумын қаған және Істімі қаған». Егемен Қазақстан, № 187-188, 197, 199-201 (Тамыз).
• Салғараұлы, Қ. (2008). «Ұлы қағанат». Астана, «Фолиант» баспасы, 217-218-бб.