TÜRK VE TÜRKİSTAN (ORTA ASYA)-TÜRK SANATINA DAİR DÜŞÜNCELER

Yıl 2014, Sayı: 67, 66 - 75, 20.06.2014

Bekir Deniz

Öz

Türk Sanatının başlangıcı, Türkler hangi topraklarda yaşamış olursa olsun, Türkistan/Orta Asya Türk Sanatına dayanır: Türklerin Yontma Taş Devri de, Demir Devri de, devri, Neolitik Devri de Türkistan da/Orta Asya’da yaşanmıştır. Anadolu’da, arkeologların kazılarda Türk devrini göz ardı edip, Antik dönemleri ön plâna çıkartması, Antik dönem sanatını adeta Türk devri sanatı imiş gibi takdim etmelerinden dolayı insanlar Antik Dönem tarih ve sanatını Türk devri imiş gibi algılamakta ve Türklerin ilk çağlarını Anadolu’da yaşadığını düşünmektedir. Daha XIX. yüzyıldan itibaren, özellikle Avusturyalı ve Alman Sanat Tarihçiler Türk ve İslam Sanatını araştırıp öğrendikten sonra gözlerini Türkistan/Orta Asya’ya çevirmiş, Türk Sanatının kökeninin Türkistan olduğunu ortaya koymuşlardır. Bazı Türk Sanat Tarihçiler neredeyse yirminci yüzyıl boyunca bunun aksini ispata çalışmış: Türk Sanatının kökenini Anadolu’daki Antik medeniyet ve Kafkasya’da yaşayan bazı halklara yamamaya çalışmışlardır. Yirminci yüzyılın ortalarında rahmetli Celal Esat Arseven, Remzi Oğuz Arık, Suut Kemal Yetkin, Emel Esin bunun aksini savunmuş, İkinci Dünya Savaşı yıllarında, kendi ülkelerinin baskısından kaçıp Türkiye’ ye sığınan ve her biri bulunduğu üniversitenin Sanat Tarihi alanında öncüsü olan Ernest Diez, Kurt Erdmann, Katerina Otto-Dorn gibi bilim adamları Türk Sanatının İlk Çağlardan beri Türkistan/Orta Asya’da şekillenip, Türk ülkelerine nasıl yayıldığını göstermeyi başarmışlardır. Bunların öğrencileri olan Sayın Prof. Dr. Oktay Aslanapa, Prof. Nejat Diyarbekirli, Prof. Dr. Rüçhan Arık, Prof. Dr. M. Oluş Arık, Prof. Dr. Gönül Öney, Prof. Dr. Haluk Karamağaralı ve Prof. Dr. Beyhan Karamağaralı ısrarla Türk Sanatının kökeninin Türkistan/Orta Asya olduğunu savunmuşlardır. 1990 yılından sonra, genç sanat tarihçilerin bu alanda yaptığı çalışmalar Türk sanatının kökeninin Türkistan/Orta Asya olduğu gerçeğini gözler önüne sermiştir. 1970 yıllarına kadar Üniversitelerde Orta Asya-Türk Sanatı” diye bir ders yokken, bugün Sanat Tarihi Bölümlerinde “Orta Asya-Türk Sanatı Anabilim Dalı” veya “Orta Asya-Türk Arkeolojisi Anabilim Dalı” açılması bunu kanıtlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Türk, Türkistan, Türk Sanatı, Türk Sanatı Tarihi. Orta Asya, Orta Asya-Türk Sanatı, Anadolu-Türk Sanatı

THOUGHTS ON TURKISH AND TURKISTAN (CENTRAL ASIA) – TURKISH ART

Öz

No matter where Turks have lived, the origin of Turkish art goes back to Turkistan / Central Asian Turkish Art: the new Stone Age, Bronze Age and Neolithic Age of the Turks passed in Turkistan. It is thought that the early ages of the Turks passed in Anatolia and art of the antique period is mixed with Turkish period because archaeologists tend to neglect the Turkish periods and focus on antique periods and present antique period art as if it was Turkish art. Starting from the 19th century, especially Austrian and German art historians worked on Turkish and Islamic art and learned them and afterwards they focused on Turkistan /Central Asia and proved that the origins of Turkish art depend on Turkistan. However, during the 20th century, some Turkish art historians tried to prove the opposite theory by arguing that the origins of Turkish art were associated with Anatolian ancient civilizations and some Caucasian civilizations. During the mid–20th century Celal Esat Arseven, Remzi Oğuz Arık and Suut Kemal Yetkin; Emel Esin challenged this belief and during the 2nd World War Ernest Diez, Kurt Erdmann and Anna Erdmann, Katerina Otto-Dorn, distinguished art historians who immigrated to Turkey by escaping from the terrors in their homelands, tried to show how Turkish art was originated and shaped in Central Asia and transferred to other Turkish countries. Prof. Dr. Oktay Aslanapa, Prof. Nejat Diyarbekirli, Prof. Dr. Rüçhan Arık, Prof. Dr. M. Oluş Arık, Prof. Dr. Gönül Öney, Prof. Dr. Haluk Karamağaralı and Prof. Dr. Beyhan Karamağaralı, who were the students of these professors, insisted that Turkistan / Central Asia had been the origin of Turkish Art. After 1990 the studies of the young art historians approved that the origin of Turkish Art was Turkistan / Central Asia. While until 1970 in the universities, there was not a course named “Central Asian–Turkish Art” today the departments of Art History offer courses titled “Central Asian Turkish Art” or “Central Asian Turkish Archaeology”. This situation reinforces the argument of this paper.

Anahtar Kelimeler

Turk, Turkistan, Turkish Art, History of Turkish Art, Central Asia, Central Asian Turkish Art, Anatolian Turkish Art

Kaynakça

• Arık, R. O. (1956), Coğrafya’dan Vatan’a, Ankara.
• Arık, R. O. (1976), Türk Sanatı, Ankara.
• Arık, M. O. (1994), Orta Asya Mimarlık Mirasımızdan İzlenimler/Impressıons From Our Arhıtectural Herıtage ın Central Asıa, TİKA T. C. Dışişleri Bakanlığı Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı Yayını, Ankara.
• Arseven, C. E. (1955), Türk Sanatı Tarihi, C.I-III, , Milli Eğitim Basımevi, İstanbul.
• Aslanapa, O. (1961), Turkish Art, Seljuks and Otoman Carpets, Tiles and Miniature Paintings, İstanbul.
• Aslanapa, O. (1972), Türk Sanatı, Başlangıcından Büyük Selçukluların Sonuna Kadar, C.I, II, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul.
• Aslanapa, O. (1991), Anadolu’da İlk Türk Mimarisi: Başlangıcı ve Gelişmesi, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayını, Ankara.
• Aslanapa, O. (1993), Türkiye’de Avusturyalı Sanat Tarihçileri ve Sanatkarlar, Österreichische Kunsthistoriker und Künst’er in Der Turkei, İstanbul.
• Aslanapa, O. (1996), Türk Cumhuriyetleri Mimarlık Abideleri, Türksoy Yayınları No:7, Ankara.
• Barthold, V.V. (1981), (Haz. H. D. Yıldız), Mogol İstilasına Kadar Türkistan, Kervan Yayınları, İstanbul.
• Bartdhold, V.V. (1997) “Türkistan”, İslâm Ansiklopedisi, C.12 /2, Eskişehir, s. 141-142.
• Beresneva, L. (1994), Karakalpak Carpet Wares (Karakalpak Halı ve Kilimleri), Moskova.
• Chavannes, É. (2007), (Çev. M. Koç), Çin Kaynaklarına Göre Batı Türkleri, Selenge Yayınları, İstanbul.
• Diez, E.-Aslanapa,O. (1955), Türk Sanatı, İstanbul.
• Diez, E.-Aslanapa,O.-M.M. Koman, (1950), Karaman Devri Sanatı, İstanbul.
• Diyarbekirli, N. (1974), Hun Sanatı, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul.
• Diyarbekirli, N. (1984), “The Origin Of The Tradition Or Carpet Weaving Among Turkic Peoples And The Problem Or The Origin Of The Carpet Found in Pazırık in The Altai Region”, Türk Dünyası Araştırmaları, Türk Halıları Özel Sayısı, S. 32, Ekim, s.9-43.
• Dovodov, N. (1983), Carpets and Carpet Product Of Turkmenistan, Ashgabat.
• Ergin, M. (1999), Orhun Anıtları. İstanbul.
• Esin, E. Türkistan Seyahatnamesi, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara, (Tarihsiz).
• Gabain, A.V. (1873), Das Leben im Uigurischen Konigrecih Von Qoco (850-1250), Wiesbaden.
• Gabriel, A.(1931-1934), Monuments Turcs d'Anatolie" (Anadolu'daki Türk Anıtları), Paris.
• Gryaznov, M. P. (1969), The Ancient Civilization Of Southern Siberia An Archaologial Adventure, Geneva.
• Gumilöv, L. N. (1999), Eski Türkler, İstanbul.
• Jettmar, K. (1967), Art Of Steppes, The Eurasian Animal Style, London.
• Jirmunskiy, V. M. (1961), (Çev. İ.Kaynak), “Sırderya Boyunda Oğuzlara Dair İzler”, Belleten, Türk Tarih Kurumu Basımevi, C.XXV, s. 99, Temmuz, s. 471-483.
• Köprülü, F. (1976), Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayını, Ankara.
• Ligeti, L. (1986), (Çev. Sadrettin Karatay), Bilinmeyen İç Asya, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu Yayınları: 527, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• Maımakova, G. (2005), “Türkistan’ın Rusya Tarafından İşgal Edilmesi”,Türkologya, Ahmet Yesevi Kazak-Türk Üniversitesi Yayını, No:.3, Türkistan, s.62–67.
• Margulan, A. (1987), Kazhskoye Narodnoc Prikladnoe İskusstvo (Kazak El Sanatları) (Rusça), Tom. I, Almatı, 1986, Tom: II, Almatı.
• Moshkova, V. G. (1996), Carpets Of The People Of Central Asia, Of The Late XIX. and XX. Centuries, George W. O’Bannon.
• Moshkova, V. G. (1996), Kovrı Naradov Sredney Azii Kontsa 19-Naçala 20 vv (19. Asır Sonu-XX. yy. Başlarında Ortaasya Halkları Halıcılığı) (Rusça).
• Moshkova, V. G. (1996), Carpets Of The People Of Central Asia, Of The Late XIX. and XX. Centuries, George W. O’Bannon.
• Ögel, B. (1971), Türk Mitolojisi, C.I-II, Selçuklu Tarihi Medeniyeti Enstitüsü, Ankara.
• Philips, E. D. (1965), The Royal Hordes, Nomad Peoples Of The Steppes, London.
• Radlof, W. (1866-67), Güney Sibirya Türk Boylarının Halk Edebiyatı İle İlgili Örnekler (Proben der Volksliteratur der Türkischen Staemme Süd-Siberiens), St. Petersburg.
• Rice,T.T. (1965), Ancient Arts of Central Asia, London.
• Roux Jean-Paul (1999), Orta Asya Tarih ve Uygarlık, Kabalcı Yayınevi; 171, İnceleme Dizisi: 31, İstanbul.
• Sarre, F.- Falkenberg, Th. (1921), “Ein Frühes Knüpfteppichfragment Aus Chinesisch Turkestan”, Berliner Museen, XLII.
• Stein, A. (1907), Ancient Khotan, Oxford.
• Stein, A. (1912), Ruins of Desert Cathay, London.
• Strzygowski, J. - H. Glück- F.Köprülü, (Çeviren: A.C. Köprülü), (1974), Eski Türk Sanatı ve Avrupa’ya Etkisi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları:152, Ankara.
• Temir, A. (1991), Türkoloji Tarihinde Wilhelm Radloff Devri, Hayatı-İlmi Kişiliği-Eserleri, Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu Yayınları: 552.48.
• Turan, O. (1969), Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, Ankara.
• Tolstov, S. P. (1947), “Goroda Guzov, İstoriko-Etnografiçeskiye Etudı”, Sovetskaya Etnografiya, Akademiya Nauk Soyuza SSR, 3, Moskva-Leningrad (Rusça), pp. 55-102.
• Vámbéry, Á. (1865), Reise in Mittelasien (Orta Asya’da Seyahat), Leipzig.
• Yetkin, S. K. (1970), Türk Mimârisi, Bilgi Yayınevi, Ankara.