DİVÂNU LUGÂTİ'T-TÜRK'TEKİ KIPÇAK SÖZ VARLIĞININ KAZAK TÜRKÇESİNDEKİ GÖRÜNÜMÜ

Yıl 2014, Sayı: 67, 90 - 97, 20.06.2014

Muhammed Karasu

Öz

Tarih boyunca farklı coğrafyalarda birçok devlet kuran Türkler, gittikleri yerlerde, kurdukları devletlerde Türk dilinin de gelişmesi için çaba harcamışlardır. Bu çabaların sonucunda Türk dili farklı kültürlerin etkisiyle sürekli gelişmiş ve birbirinden farklı kollar halinde yaşamıştır. Farklı kollar halinde varlığını gösteren Türk dilindeki bu gelişme, lehçeler arasında farklı yapıların, özellikle farklı kelimelerin, kullanılmasına da sebep olmuştur. Tarihî lehçelerin doğal varisi olarak devam eden çağdaş lehçelerde ise, tarih içindeki içtimaî, siyasî ve iktisadî etkenlerin de etkisiyle tarihî lehçelerle ilgili olmayan birçok yapı ve kelime çağdaş lehçelerde yer almıştır. Türk dilinin ilk lehçeler sözlüğü olduğu kabul edilen Divânu Lugâti’t-Türk’te tarihî lehçeler arasındaki morfolojik, leksikolojik farklılıklar belirtilmiştir. Divânu Lugâti’t-Türk’te Kıpçak Türkçesine ait olduğu bildirilen kelimelerden yola çıkarak, bu lehçenin doğal varislerinden birisi olan Kazak Türkçesinde, Kıpçak Türkçesi kaydıyla verilen kelimeler incelenmiştir. Çok uzak yerlerde varlık göstermiş olan Kıpçak Türklerinin dil yadigârları sadece Divânu Lugâti’t-Türk’te yer alan kelimeler ile sınırlı değildir. Özellikle on üçüncü ve on dördüncü yüzyıllarda Karadeniz’in kuzeyinde ve Mısır’da devlet kuran Kıpçaklar, bu coğrafyalarda da kendi dillerini, dolayısıyla kendi lehçelerini geliştirerek devam ettirmişlerdir. Divânu Lugâti’t-Türk’te saptanan Kıpçak Türkçesi kelimeleri, sonraki dönemlerde yazılan Kıpçak dil yadigârları ile tanıklanmaya çalışılmıştır. Son kertede çağdaş Kıpçak lehçelerinden birisi olan Kazak Türkçesinde, bu dil yadigârlarının yaşayıp yaşamadığı belirlenmek istenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Divânu Lugâti’t-Türk, Kıpçak Türkçesi, Kazak Türkçesi Söz varlığı, Türk tarihi

KIPCHAK VOCABULARY WRITTEN IN DIVAN LUGAT AT TURK IN KAZAKH LANGUAGE

Öz

Turks, throughout their history created several empires in various regions of the world and made great efforts to preserve and develop the Turkic language in the conquered territories. As a result, under the influence of local cultures Turkic language has received a new round of development, continued to exist and divided into many dialects. This article deals with the linguistic features of Kipchak Turks in various regions and the presence of these features in the Kazakh language, belonging to the Kipchak language.
Different boughs indicating the presence of these developments of Turkic language, caused to the use of different structures, especially different words between dialects. A lot of different structures and vocabulary unrelated to historical dialects influenced with social, political and economic factors occur in modern Turkic dialects as the natural continuation of the ongoing contemporary dialects. Morphological and lexicological differences between historical dialects are noted in Divan Lugat at Turk, accepted as the first dictionary of Turkic dialects.
Beginning from the vocabulary relevant to Kipchak dialect written in Divan Lugat at Turk, vocabulary of Kazakh language noted as Kipchak language was analyzed. Linguistic treasures of Kipchak Turks found in many places are not limited with vocabulary from Divan Lugat at Turk. Kipchaks, who created their empires in the northern Black Sea and Egypt between 13-14th centuries, affected conquered territories with introduction and development of their language, especially their dialects in these regions. Vocabulary of Kipchak language detected in Divan Lugat at Turk written in later periods is showed with Kipchak linguistic heritage. In last stage it is aimed to determine the presence of these features in Kazakh language, belonging to Kipchak language.

Anahtar Kelimeler

Divan Lugat at Turk, Kipchak language, Kazakh language, Vocabulary, Turkish history

Kaynakça

• Clauson, Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionary of the Pre-Thirteenth-Century Turkish; Clarendon Press; Oxford. (EDPT)
• Dankoff, Robert - Kelly, James (2005), (çev.: Seçkin Erdi/Serap Tuğba Yurteser); Kaşgârlı Mahmûd Dîvânü Lugâti’i-Türk; Kabalcı Yayınları, İstanbul. (DLT)
• Eren, Hasan (1999), Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü; Ankara. (TDES)
• Golden, Peter B. (2002), (çev.: Osman Karatay); Türk Halkları Tarihine Giriş. Ortaçağ ve Erken Yeniçağ’da Avrasya ve Ortadoğu’da Etnik Yapı ve Devlet Oluşumu; Karam Yayınları; Ankara.
• Koç, Kenan - Bayniyazov, Ayabek - Başkapan, Vehbi (2003); Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü; Akçağ Yayınları; Ankara. (KTTS)
• Öner, Mustafa (1998), Bugünkü Kıpçak Türkçesi; Türk Dil Kurumu Yayınları: 703; Ankara.
• Sevortyan, E. V. (1989); Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurkskih Yazıkov (C. I-III); Moskova. (ESTY)
• Toparli, Recep - Vural, Hanifi - Karaatli, Recep (2007), Kıpçak Türkçesi Sözlüğü; Türk Dil Kurumu Yayınları: 835; Ankara. (KıpTS)
• Yüce, Nuri - Oraltay, Hasan - Pinar, Saadet (1984), Kazak Türkçesi Sözlüğü; Türk Dünyası Araştırmaları Yayını:8; İstanbul. (KazTS)