АХМЕТ ЗӘКИ УӘЛИДИ ТОҒАННЫҢ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ҚЫЗМЕТІ

Yıl 2014, Sayı: 68, 86 - 102, 19.12.2014

S. Abuşarip

Öz

Ахмет Зәки Уәлиди әлемге белгілі саяси қайраткер, Башкортостан автономиясының ұйымдастырушысы және әйгілі түріктанушы-ғалым. Кеңес үкіметі кезінде өз Отанын тастап шығуға мәжбүр болған айтулы ориенталистің есімі ешқандай негізсіз қараланды. Мұндай айыптаулар 1922 ж. қаңтарында Стерлитамак қаласында өткен РКП (б)-ның V Башқұрт конференциясында тағылды. Содан бері жиырмасыншы ғасырдың 90-шы жылдарының басына дейін тарих ғылымында (Ресейде де, оның ішінде Башкирияда, сондай-ақ Қазақстанда да) оның ғылыми және қоғамдық-саяси қызметін зерттеуге тиісті мән берілмеді.
Соңғы онжылдықтарда ТМД кеңістігінде белең алған әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістер халықтардың ұлттық сана-сезімінің оянуына серпін берді. Ұлттық мәдениеттің тарихи бастауларына жүгіну этностардың қайта өрлеуіне жәрдемдеседі. Ұлттың құрамында әлеуметтік шындықты терең пайымдай алатын және халық бұқарасына әсер ете алатын тұлғалардың болуы халықтың әлеуметтік белсенділігінің кепілі болып табылады. Белгілі бір ұлттың дарынды өкілдері шығармашылығының оның дамуына салмақты әсер ететіні белгілі.
Түріктердің тілдерін, тарихын, әдебиетін, мәдениетін тікелей зерттеумен айналысатын танымал ғалымдар қызметінің Түрік әлеміндегі этномәдени процестерге ететін ықпалы айрықша мығым. Олардың тарапынан тұжырымдалатын түріктер мәдениеттерінің дамуының модельдері этникалық қоғамдар тұратын өңірлерде қоғамдық пікірді қалыптастыруға қабілетті. Жоғары деңгейдегі сана иесінің жарияланымдары халықтардың дүниетанымдық ұстанымдарын анықтайды. Башқұрттар ортасынан шыққан А.Уәлиди – XX ғасырдың ең ірі шығыстанушыларының бірі. Егер «Түріктер мен татарлар тарихы» еңбегінде Уәлиди Шыңғысханның басқыншылық соғыстары заманынан бастап Қазан хандығы кезеңіне дейін түрік тарихын зерделесе, «Қазіргі Түркістан және оның таяудағы тарихы» атты кітабында және өзінің жазған басқа көптеген кітаптарында және мақалаларында, ол түрік халықтарының, оның ішінде қазақтардың да ұлттық мәселелерін сөз етеді.
Айта кету керек, Башқұртстандағы және Түркістандағы А. Уәлиди басқарған ұлттық қозғалыс публицистикалық, ғылыми және көркем әдебиетте кеңінен көрініс тапқан. Алайда таптық күрестің бірінші орынға шығарылуы оның саяси қызметі мен шығармашылығын біржақты қарастыруға әкеліп соқтырды. Біздің республикамызда көп жылдар бойы Уәлидидің ғылыми еңбектері басылған жоқ. Қазіргі уақытта оның ғылыми және қоғамдық-саяси қызметін объективті зерделеу және оны таныту қажеттілігі туындайды. А. Уәлидидің тұлғалығы көптеген пікірталас тудырып, қызметі түрліше бағалануда: сіңірген еңбегін мойындаудан бастап, Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында фашистік режиммен ауыз жаласу сияқты негізсіз айыптаулар тағылды.
Уәлиди мұрасын зерттеп-білудің Түріктердің тұтастығын сезіну үшін танымдық-тағылымдық және практикалық маңызы зор. Сондықтан мақалада Уәлиди шығармаларының, оның замандастары рецензияларының, сондай-ақ қазіргі уақыттағы зерттеулердің, жарияланған архивтік деректерді ғылыми талдаудың негізінде оның қоғамдық-саяси қызметі кешенді түрде қарастырылады. Ол – ғұмырын «Түркістан идеясына» арнаған жан. Ғылыми шығармашылығы оның қоғамдық-саяси қызметінің негізін қалады және керісінше, саяси аренадағы қайраткерлігі оның ғылыми-рухани ізденістерінің бағыты мен мән-мағынасына арқау болды.

Anahtar Kelimeler

Башкортостан, Автономия, Тәуелсіздік, А. Зәки Уәлиди, Қазіргі Түркістан, Қоғамдық-саяси қызмет

SOCIAL AND POLITICAL ACTIVITY OF AHMET ZАKI OF VАLIDI ТОGАN

Öz

Ahmet Zаki of Vаlidi Тоgаn is known in the whole world as a political figure, organizer of autonomy of Bashkir and as the confessed scientist-orientalist. During 70 of soviet power the name of well-known orientalism force to abandon the Motherland be silented or mentioned negatively, from the point of view of officially dominating ideology. Began to such approach it was fixed on V of the Bashkir conference of RКP(b), passing in January, 1922 in city Sterlitamak. Since to beginning 90 th of the twentieth century in our historical science (and in Russia, including to Bashkiria, and also in Kazakhstan) not spared due attention to the study of his scientific and social and political activity.
Happening for the last decades socio-economic and political changes in Russian Federation gave a powerful push to the height of national consciousness of her people. An address to the historical roots of national culture assists the revival of ethnos. It is known that for development of culture of people creative activity of his separate prominent representatives has a large value. Presence in composition nation of "row of personalities capable deeply comprehend social reality and influence on the folk masses is the guarantor of social activity of people. Work of the gifted representatives of certain ethnos considerably influences on his development.
Hello the etnic-kultural processes of the turkic world render the most strong influence well-known scientists, activity of that is related directly to the study of languages, history, literature, culture of Turks. The models of development of turkic cultures created by them are able to form public opinion in the regions of residence of these ethnic societies. The publications of carriers of high level of consciousness determine the world view options of people.
Native from Bashkir А. Validov - one of the largest orientalists of XX of century. Already in many of it he affects the national problems of turkic people. It should be said, that national motion in Bashkiria and in Turkestan at the head with А. Validov found a wide reflection in publicist, to research and artistic literature. However advancement on the first plan of class struggle conduced to her one-sided illumination. In Bashkir and in our country long years his scientific works were not printed and not studied. Position changed lately. Works of scientist often appear on the pages of the periodic printing, there was a necessity of complete and objective study of his social and political activity. Personality of А. Validov causes quite a bit discussions. The estimation of his activity is varied: from confession of merits, overgrowed in glorifying, to accusing of collaboration with the fascist mode in the years of Second world war, that also gives our research work actuality. Consideration of social and political activity and scientific heritage of Validi has a theoretical, cognitive-educator and practical value:
- in Order deeper to realize a relation, closeness of turkiclanguage’s people in historical, cultural and relations;
are the Conclusions and maintenance, celled in works of Validi can be used for the ground of all-turk’s idea, in particular ideas of Union of people of Central Asia;
Although quite a bit reasons and works are sanctified to illumination of many parties of scientific activity of Validi nevertheless the sources of his political and scientific activity still to a full degree are not written. Therefore the aim of the real article is a study social and political and in activity of А.Validov before emigrant’s and emigrant periods on the basis of scientific analysis of the published archived sources, labours of А.Validov reviews of his contemporaries, and also bringing in of modern researches.
If in the book "History of Turks and Tatars" Validi studied turkic history from times of aggressive wars of Chingizhan to the period of the Kazan khanate, then in a book "Modern Turkestan and his recent history" he gathers already to overcome a period from the XI century to contemporaneity. All his scientific work served as basis of political activity and, vice versa.

Anahtar Kelimeler

Ahmet Zаki of Vаlidi Тоgаn, Modern Turkestan, Social and political activity

Kaynakça

• Айманов Б. (2013), Түркістан автономиясы // Түркістан, 29 тамыз, 9-б.
• Ахмет-Заки Валиди: от сеператизма – к гитлеризму .http://rksmb.org/print.php?3385 10 сентября 2013 г.
• Ахметзаки Валиди Тоган. История башкир. – Уфа. 2010 Isbn =978 – 5 -295- 05000-8 cтр. 222.
• А.Валиди Тоганның «Воспоминания» еңбегінен – 25 июль.
• Қыдыралиев Д. (2010), Түркістандағы автономия мәселесі және ұлттық құрылтайлар//Хабаршы. «Тарих және саяси-әлеуметтік ғылымдар» сериясы. № 2, –134 б.; Қараңыз: Айманов Б. (2013), Түркістан автономиясы // Түркістан, 29 тамыз, 9-б.
• Его биографию см.: Каримов Н. Чолпан (1991) Ташкент,. Ср.: Каримов Н. (1992), Описание убийцы Алпамыша // Шарк Юлдузи. Тошкент. № 12.
• Люди и судьбы. Биобиблиографический словарь востоковедов - жертв политического террора в советский период (1917-1991)/ Я. В. Васильков, Сорокина М. Ю. – Санкт-Петербург: Петербургское Востоковедение, 2003. – С. 496. – ISBN 5-85803-225-7; http://www.gsrb.ru/ru/about_parliament/history/parlament_tom_1-1.pdf Парламентаризм в Башкортостане: история и современность. Уфа, 2005- 304с. (на с.41).
• Более новая работа: Масаюки Ямаучи. Мечта о Султангалиеве (Токио, 1986, на япон. яз.). См. также источники, цитируемые Ямаучи в его докладе «One Aspect of Demo¬cratization in Tatarstan: The Dream of Sultangaliev Revisited», прочитанном на конференции по исламу и демо-кратизации в Центральной Азии, проведенной университетом штата Массачусетс (Амхерст, 26-27 сентября 1992 г.).
• Пресс-центр «КП». Антонов Артем (29 Апреля 2009, 03: 00)
• Программные документы мусульманских политических партий 1917-1920 гг. Oxford, 1985.
• Самойлов Ф. Малая Башкирия в 1918-1920 гг. – М., 1933, с. 6.
• В русских источниках – Султан Галиев. О нем и других центральноазиатских деятелях, упомянутых Тоганом, см.: Bennigsen A., Wimbush S.Moslem National Com¬mu¬nism.
• Тоган З. (1994), Воспоминания. – Уфа,. Кн. 1. С.105; Қараңыз: Научная и общественно-политическая деятельность Ахметзаки Валидова в 1908-1920 гг. тема диссертации и автореферата по ВАК 07.00.02, кандидат исторических наук. Салихов, Ахат Губаевич
• Тоган З. В. (1969), Мемуары. – Стамбул, – с. 340-41. Қараңыз: Научная и общественно-политическая деятельность Ахметзаки Валидова в 1908-1920 гг. тема диссертации и автореферата по ВАК 07.00.02, кандидат исторических наук Салихов, Ахат Губаевич. Turkili. P.419-421.
• Турция между Европой и Азией. Итоги европеизации на исходе XX в / Отв. ред. Н. Г. Киреев. — 1-е. — М.: Крафт+ Институт Востоковедения РАН, 2001. — С. 417. — 536 с. — 1000 экз. — ISBN 5-89282-168-4.
• Хасан Паксой (г. Лаббок, штат Техас, США). Заки Валиди Тоган и басмаческое движение. Перевод с английского И.Кучумов. http://vlib.iue.it/carrie/cec/xacan.shtml