Dîvân-ı Hikmet’te Organ Adlarının Kullanımı Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2022, Sayı: 111, 66 - 92, 31.10.2022

Merve Yorulmaz Kahve

Öz

İnsanlar, dimağlarında şekillendirdikleri kabulleri ya da retleri ifade etmek için muhataplarının da ortak paydası olan terimleri kullanarak anlaşılabilir olmayı ve kalmayı her zaman tercih etmişlerdir. Böylece duygudaşlık kurdukları kadar kendilerini de salt olarak anlatmayı başarmışlardır. Bu başarı bir insan ömründen daha uzun sürmüş ve bu şekilde oluşturulan öğretiler toplumlara miras kalmıştır. İnsanların düşüncelerini paylaşırken en önemli vasıtaları olan bedenlerinden yansımalarla teşbihi yüklemeler ve adlandırma yapmaları kaçınılmaz bir gerçektir. İnsanoğlunun öncelikle bedenini anlamlandırarak ve adlandırarak sosyal bir hayat tesis etmeye başladığı söylenebilir. Çünkü var oluş serüveninde insana sunulan ilk armağan bedenleri olmuştur. Gündelik hayatın bir parçası ve şekillendiricisi olması sebebiyle beden unsurunun zihinlerde şekillenmesi aşamasında organ adları yadsınamaz bir önem arz etmektedir. XII. yüzyılda, Türkistan coğrafyasındaki Türkler arasında önemli bir etki yaratarak onlara İslamiyet ve tasavvufun esaslarını sade bir dille anlatan Ahmed Yesevî’nin Dîvân-ı Hikmet adlı eseri içerik bakımından olduğu kadar dil ve sözvarlığı açısından da çok önemli bir malzemeye sahiptir. Çalışmamızda “Dîvân-ı Hikmet”te yer alan hikmetlerdeki organ adları tespit edilerek hayatı anlamlandırma ve adlandırma geleneği üzerinde çıkarımlarda bulunulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Divan-ı Hikmet, adbilim, organ adı, adlandırma, tasavvuf, gelenek

Диуани Хикметтегі орган атауларының қолданылуына баға беру

Öz

Адамдар өздерінің саналарында қалыптасқан қабылдау немесе қабылдамауды білдіру үшін әңгімелесушілердің ортақ белгісі болып табылатын терминдерді қолдану арқылы әрқашан түсінікті болуды және түсінікті болып қалуды қалайды. Осылайша, олар жай ғана эмпатияны білдіре алды. Бұл жетістік адам өмірінен ұзаққа созылды және осылай жасалған ілімдер қоғамдарға мұра болды. Адамдардың өз ойларымен бөлісудің ең маңызды құралы болып табылатын денелерінен шағылысатын ұқсастықтарды жатқызып, атайтыны сөзсіз шындық.
Адам баласы ең алғаш өз денесіне мән беріп, оған ат қою арқылы қоғамдық өмірді құруды бастады деп айтуға болады. Өйткені болмыстың шытырман оқиғасында адамға берілген алғашқы сыйлық оның денесі болатын. Ол күнделікті өмірдің бір бөлігі және қалыптастырушы болғандықтан, дене мүшенің санада қалыптастыру процесінде орган атауларының маңыздылығы даусыз.
ХІІ ғасырда Түркістан географиясында түркілер арасында елеулі ықпал жасап, оларға ислам мен сопылық негіздерін жатық тілмен түсіндіріп берген Ахмет Ясасуидің «Дивани хикметі» тіл, сөздік және мазмұны жағынан өте маңызды материалға ие.

Anahtar Kelimeler

Диуани Хикмет, ономастика, орган атауы, атау, сопылық, дәстүр

An Assessment on the Use of Organ Names in Divan-ı Hikmet

Öz

People have always preferred to be understandable and remain so by using terms that are also the common denominator of their interlocutors in order to express the acceptances or rejections they have formed in their minds. Thus, they have managed to express themselves as purely as they have established sympathy. This achievement has lasted longer than a human lifetime, and the teachings created in this way have been inherited by societies. It is an inevitable fact that people upload and name examples with reflections from their bodies, which are their most important tools when sharing their thoughts. It can be said that human beings first started to establish a social life by making sense of their body and naming it. Because the first gift offered to man in the adventure of existence was his body. Due to the fact that it is a part and shaper of everyday life, the names of organs are of undeniable importance at the stage of shaping the body element in the minds. In the 12th century, Ahmed Yesevi's Divan-ı Hikmet, which deciphered the principles of Islam and Sufism in a simple language, creating a significant impact among the Turks in the geography of Turkestan, has a very important material in terms of language and vocabulary as well as in terms of content. In our study, the names of the organs in the wisdom contained in the “Divan-ı Hikmet” were determined and it was tried to make inferences on the tradition of meaning and naming life.

Anahtar Kelimeler

Divan-ı Hikmet, Onomastic, names of organs, naming, Sufism, Tradition

Исследование на основе использования названий органов в Диван-и Хикмете

Öz

Люди всегда предпочитали быть понятыми и поэтому использовали термины, которые являются общими и для их собеседников, чтобы выразить принятие или неприятие, которые они сформировали в своем сознании. Таким образом, им удавалось просто выражать себя, а также сопереживать. Этот успех длился дольше, чем человеческая жизнь, и созданные таким образом учения передавались обществам по наследству. Неизбежным фактом является то, что сравнения и наименования они приписывают отражениям своего тела, которые являются их наиболее важными средствами для передачи своих мыслей.
Можно сказать, что люди впервые начали вести социальную жизнь, придав значение своему телу и дав названия ему. Потому что первым подарком, преподнесенным человеку, было его тело. Поскольку это является частью повседневной жизни, названия органов имеют неоспоримое значение в процессе формирования элементов тела в сознании.
Труд Ахмеда Ясави «Диван-и Хикмет», который в XII веке оказал большое влияние среди тюрков на территории Туркестана и разъяснил им на простом языке принципы ислама и суфизма, имеет очень важный материал с точки зрения языка и лексики, а также с точки зрения содержания.
В нашем исследовании мы попытались сделать выводы о традиции осмысления жизни и именования путем определения названий органов в хикметах из «Диван-и Хикмета».

Anahtar Kelimeler

Диван-и Хикмет, ономасиология, название органа, именование, суфизм, традиция

Kaynakça

• 1. Aksan, D. (1999). Türkçenin sözvarlığı. Ankara: Engin Yayınevi.
• 2. Algar, H. (2010). Şed, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, C. 38, 405-406.
• 3. Aydemir, A. (2014). DivanüLûgati’t-Türk’te insan vücuduna ait sözcükler, International Journal of Language Academy, S. 2/4, s. 412-444.
• 4. Aydoğan, H. A. (2019). Türk halk inanış ve uygulamalarında el sembolü, Yayınlanmamış doktora tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Anabilim Dalı.
• 5. Babacan, V. (2018). Yûnus Emre metinlerinde sayılar, TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, Yıl:6, Sayı:1, 5 Sayfa: 270-304.
• 6. Balcı, İ. (2013). Şakkı Sadr Hadisesine Dair Rivayetlerin Kritiği, İstem, Yıl:11, Sayı:21, s. 11- 38.
• 7. Büyükyıldırım, A. (2009). Âşık Paşa’nın Garîbnâme’sinde insan bedeniyle ilgili benzetmeler, Turkish Studies, S. 4/2, s. 167–187.
• 8. Çakmak, C. (2015). Dîvânu Lugâti’t- Türk’te vücut ve organ adları, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, S. 8/41, s. 135-143.
• 9. Doerfer, G. (1980). Temel sözcükler ve Altay ŧilleri sorunu, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten.
• 10. Durmaz Kuybu, E. (2019). Bir dizin denemesi: Lehcetü’l Lügat’te geçen organ ve hastalık adları, Uluslararası İnsan ve Sanat Araştırmaları Dergisi, S. 1/1, s. 67-79.
• 11. Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basım Evi.
• 12. Görmüş, Y. (2021). “Organ adları” üzerine yapılan çalışmalar hakkında bir kaynakça denemesi, TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, S. 9, s.285-301.
• 13. Görmüş, Y. (2021). Garibnâme’de yüz, beñiz, rûy sözcüklerinin eşdizimlilikleri, Gazi Türkiyat, S. 28, s. 45-57.
• 14. Gümüşatam, G. (2009). Eski Anadolu Türkçesi eserlerinden Tertib-i Mu’alece’deki organ adlı tıp terimleri, Belleten, S. I, s. 25-49.
• 15. Gürer, B. (2017). Ahmed Yesevî’nin Dîvân-ı Hikmet’i ekseninde tasavvufi düşüncede İlahi aşk, Bilig, S.80, s. 17-41.
• 16. Gürkan, D. Ö. (2017). Kısas-ı Enbiya’da ‘Gönül’ sözcüğüyle kurulan deyimlerin organ adları temelinde çağrışımsal anlamı, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 26, s. 223-238.
• 17. Güven, M. (2008). Kitâbu’l-Mühimmat Fi’t-Tıb’daki türkçe organ adları, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 23, s. 112-135.
• 18. https://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf/kuran-meal-1/yasin-suresi-36/ayet-65/diyanet-isleri-baskanligi-meali-1
• 19. https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Z%C3%BCmer-suresi/4126/68-ayet-tefsiri
• 20.Metinlerle tasavvuf terimleri sözlüğü (2006). İstanbul: Kalem Yayınevi.
• 22. Ocak, A. Y. (2004). Osmanlı toplumunda tasavvuf ve sufiler, Ankara: TTK Yayınları.
• 23. Öztoprak, N. (2004). Dîvân şiirinde güzelin saç rengi, Saç Kitabı, İstanbul: Kitabevi Yayınları, ss. 240-261.
• 24. Poyraz, E. (2020). Codex Cumanicus’ta organ ve vücut salgıları adları, Turkophone, S. 7/3, s. 18-33.
• 25. Tatcı, M. (Ed.), (2017). Dîvân-ı Hikmet, Hoca Ahmed Yesevî, Ankara: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi.
• 26. Tokay, Y. (2018). Hüsrev ü Şîrîn’de organ adlarıyla kurulmuş deyimler, International Journal of Language Academy, S. 6/3, s. 304-330.
• 27. Tosun, N. (2004). Tasavvuf, İlmi ve Akademik Araştırmalar Dergisi, Ankara: Erkam matbaası.
• 28. Uludağ, S. (2005). Tasavvuf terimleri sözlüğü, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• 29. Usluer, F. (2009). Hurufilik, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.