L. Z. Budagov’un “Sravnitel’niy Slovar’ Turetsko-Tatarskih Nareçiy” Adlı Sözlüğündeki Eski Özbekçe Leksemlerin İstatiksel Analizi

Yıl 2022, Sayı: 112, 205 - 218, 26.12.2022

Mahliyo Tuxtasinova

Öz

Türkçe sözlükler ülkemizdeki ve yurt dışındaki kütüphanelerde nadir eserler olarak saklanmaktadır. Bunların çoğunluğu çok eski olup tek nüshaları bulunmaktadır. Sözlükler daima Türkologların ve leksikologların dikkatini çekmiştir.
Bu makalede, Lazar Zaharoviç Bugadov’un “Türk-Tatar Şivelerinin Karşılaştırmalı Sözlüğü” (Sravnitel’niy Slovar’ Turetsko-Tatarskih Nareçiy) adlı sözlüğünün tasnif metodu, sözlükteki Çağatayca (eski Özbek edebî dili) leksemlerin bileşenleri ve istatistiklerinin analizine yer verilecektir. İstatiksel analiz, Çağatay dilinde temel kelimeleri meydana getiren leksemler ve sözlükte açıklanan Çağatayca varyantların mevcudiyeti açısından gerçekleştirilecektir. Analiz sürecinde Çağatayca leksemler kategorilere ayrılmıştır. Kelime gruplarının istatiksel analizinin sonucu, sözlükte en fazla bulunan kelime gruplarının isimler, sıfatlar ve fiiller olduğunu göstermektedir. Yapılan araştırmanın sonuçları net bir fikir vermesi açısından tablolar ve grafiklerle gösterilmiştir. L. Bugadov’un sözlüğünde, Merkezî Asya halklarının dilleri ve diyalektlerine ait leksemler detaylarıyla açıklanmıştır. Sözlüğe sadece edebî leksemlerin değil, diyalektlere ait söz varlığının de dâhil edilmesi yerli halkla iletişim kurmayı kolaylaştırmıştır.
Tartışma kısmında leksemler Nevayi, Babür, Ebulgâzi ve Rabguzi’nin edebî eserleri temelinde semantik ve etimolojik açıdan açıklanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Çağatay dili, karşılaştırma, terminolojik söz varlığı, sözlük, temel söz, açıklama, Türk dilleri

Teşekkür

Teşekkür ederim!

Статистический анализ староузбекских лексем в словаре Л.З. Будагова «Сравнительный словарь турецко-татарских наречий»

Öz

Турецкие словари хранятся как редкие реликвии в библиотеках нашей страны и за рубежом. Большинство из них являются уникальными и древними копиями. Словари всегда привлекали внимание тюркологов и лексикологов.
В данной статье дается анализ «Сравнительного словаря турецко-татарских наречий» Лазаря Захаровича Будагова, метод его классификации, компоненты и статистика лексем чагатайского языка (староузбекского литературного языка), входящих в состав словарь. Статистический анализ проводился с точки зрения становления лексемы основным словом чагатайского языка, с точки зрения занимаемости в качестве чигатайского варианта толкуемого в словаре слова.
Статистический анализ проводился с точки зрения становления лексемы основным словом в чагатайском языке, с точки зрения состоятельности как чагатайского варианта толкуемого в словаре слова. В процессе анализа были проведены исследования путем деления чагатайских лексем на части речи. Результаты статистического анализа словосочетаний показывают, что в словарь входит наибольшее количество существительных, прилагательных и глагольных словосочетаний. Результаты проведенного исследования были представлены в таблицах и диаграммах для создания определенного представления. В словаре Л. Будагова детализированы лексемы, относящиеся к языкам и диалектам народов Средней Азии. Включение в словарь не только лексем литературного языка, но и лексики диалектов и наречий облегчило общение с местным населением.
В процессе толкования лексемы разъясняются семантически и этимологически на примерах из произведений Наваи, Бабура, Абулгази, Рабгузи.

Anahtar Kelimeler

чагатайское наречие, сравнение, терминологическая лексика, словарь, главное слово, пояснение, тюркские языки, al, arhar, süymek, yavči, jauši

Statistical analysis of old Uzbek lexemes in L.Z. Budagov's “Сравнительный словарь турецко-татарских наречий”

Öz

Turkish dictionaries are kept as rare relics in the libraries of our country and abroad. Most of them are unique and ancient copies. Dictionaries have always attracted the attention of Turkologists and lexicologists.
In this article is given the analysis of "Comparative dictionary of Turkic-Tatar languages" ("Сравнительного словаря турецко-татарских наречий") by Lazar Zaharovich Budagov, its classification method, components and statistics of Chigatoy (old Uzbek literary language) lexemes included in the dictionary. The statistical analysis was carried out from the point of view of lexemes becoming the main word in the Chigatay language, from the point of view of taking place as a Chigatay variant of the word being explained in the dictionary. In the process of analysis studies have been carried out by dividing Chigatay lexemes into categories. The results of the statistical analysis of word groups show that the dictionary includes the most nouns, adjectives, and verb word groups. The results of the conducted research have been presented in tables and diagrams to create a certain idea. In the dictionary of L. Budagov, lexemes related to the languages and dialects of the peoples of Central Asia are explained in detail. The inclusion of not only literary lexemes in the dictionary, but also the lexicon of dialects made it easier to communicate with the local people.
In the process of interpretation, lexemes are explained semantically and etymologically based on the examples from the works of Navoi, Babur, Abulghozi, Rabguzi, referring to the literary literature of the same people.

Anahtar Kelimeler

Chigatay language, comparison, terminological lexicon, dictionary, the main word, explanation, Turkic languages, al, arhar, süymek, yavči, jauši

Л.З.Будаговтың Ескі өзбек лексемасына негізделген «Түрік-татар үстеулерінің салыстырмалы сөздігіне» статистикалық талдау жасау

Öz

Түрік тілінің сөздіктері еліміздің және шетелдің кітапханаларында сирек кездесетін жәдігерлер ретінде сақталады. Олардың көпшілігі бірегей және де көне көшірмелері болып табылады. Сөздіктер әрқашан да түрколог және лексиколог ғалымдардың назарын аударады.
Бұл мақалада Лазар Захарович Будаговтың «Түрік-татар үстеулерінің салыстырмалы сөздігіне» талдау, оны жіктеу әдісіне, құрамына және шағатай тілінің (староузбекского литературного языка) сөздік құрамына кіретін лексемаларға талдау жасалды. Мақаладағы статистикалық талдау лексеманың қалыптасуы тұрғысынан жүргізілді, сөздікте түсінділетін сөздер шағатай нұсқасы тұрғысынан қаралды. Талдау барысында шағатай тілі лексемаларын сөйлем мүшелеріне бөлу арқылы зерттеулер жүргізілді. Сөз тіркестерін статистикалық талдаудың нәтижелері сөздіктегі зат есімдердің, сын есімдердің және етістікті тіркестердің санын көрсетеді. Зерттеу нәтижелері нақтылықты анықтау үшін кестелер мен диаграмма түрінде ұсынылды. Л. Будаговтың сөздігінде Орта Азия халықтарының тілдері мен диалектілеріне қатысты лексемалар нақты көрсетілген. Сөздікте әдеби тілдің лексемалары ғана емес, сонымен қатар жергілікті халықпен байланысты диалектілер мен үстеулердің лексикасы енгізілді.
Лексемалар Науаи, Бабыр, Әбілғазы, Рабғузи шығармаларынан мысылдар арқылы мағыналық және этимологиялық тұрғыдан түсіндіріледі.

Anahtar Kelimeler

Шағатай диалектісі, салыстыру, терминологиялық сөздік, сөздік, негізгі сөз, түсіндірме сөз, түркі тілдері, ал, архар, сүймек, yavči, jauši

Kaynakça

• Будагов Л.З. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий. – СПб; 1869, I том.– С.810.
• Будагов Л.З. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий, со включением употребительнейших слов арабских и персидских и с переводом на русский язык: в 2-х т. СПб.: Тип. АН, 1869. Т.1. 810 с.; СПб.: Тип. АН, 1871, Т.2. 415 с.
• Благова Г.Ф. “Л. З. Будагов, Н. И. Ильминский и вопросы несистемной преемственности в тюркологии”. Москва. Урало-алтайские исследования научный журнал № 2 (7) 2012. – ст. 101-109.
• Eren H. Türklük bilimi sözlügü. I. Yabancı türkologlar. Ankara, 1998. – s.123-124
• Кононов А.Н. Библиографический словарь отечественных тюркологов: дооктябрьский период. М.: Наука, 1974. 340 с.– ст.130-131.
• Иброҳимов А. Бобур “Девон”и тилидаги ўзлашма лексика. –Т.: Тошкент давлат шарқшунослик институти, 2006. –Б. 6-7.
• Madvaliyev A. tahriri ostida O‘zbek tilining izohli lug‘ati. O‘zbekiston nashriyoti. T:. 2020, V jild. –B.101.
• Меметов А. Вклад Л. Будагова в крымское востоковедение. // Меметов А.М. Развитие востоковидения в Крыму (XI - начало XX века)// Симферополъ : ИТ “АРИАЛ”, 2019. – С. 56.
• Муталлибов С.М. Морфология ва лексика тарихидан қисқача очерк. –Т.: ФАН, 1959. –Б. 134.
• Сумарокова О. Л. Вклад Лазаря Будагова в развитие киргизской лексикографии. История и политология // Научные исследования: от теории к практике. 2015. Т. 1. № 2 (3). С. 83-86.
• Заҳириддин Муҳаммад Бобир. Бобирнома.–Т.: Ўзбекистон ССР Фанлар академияси, 1960, –Б. 201.
• Умархўжаев М.Э. Умумий тилшунослик. –Андижон.: Жаҳон-интер-принт, 2010. –Б. 4.
• Xolmonova Z. Tilshunoslikka kirish. –Т.: Университет. 2007. –Б. 5.