A REVIEW ON THE DIALECTOLOGY OF KYRGYZ TURKISH

Yıl 2022, Sayı: 112, 237 - 258, 26.12.2022

Oğuz Alparslan Çatal

Öz

The language; undergoes phonetic, morphological and lexical changes due to historical, social, geographical and cultural reasons. Kyrgyz Turkish has also changed due to similar reasons and its dialects have been formed. In this article, firstly, dialectology terms in Turkology studies conducted in Turkey and Kyrgyzstan are shown. The formation process of the dialects of Kyrgyz Turkish and the factors are explained chronologically. Then, the classification studies of the Kyrgyz dialects divided into North, Southeast and Southwest (İçkilik) are shown. In classification studies, phonetic, morphological and lexical features of Kyrgyz dialects are shown by giving examples from grammatical findings.
In addition to historical, social and cultural differences, the contacts of the region's people with their geographical neighbours and the mountainous and rugged physical conditions of the area have been influential in the formation of dialect differences in Kyrgyz Turkish. These geographical conditions have made communication between tribes difficult in some places. And as a result language contact with neighbouring countries, has led to copy words and some grammatical changes. In the study, the classification studies on the Kyrgyz Turkish dialects were examined and the dialect features were shown.

Anahtar Kelimeler

Kyrgyz Turkish, Dialectology, Dialect, Northern Dialects, Southeast Dialects, Southwest (İçkilik) Dialects.

Исследования по диалектологии кыргызского языка

Öz

Каждый язык претерпевает фонетические, морфологические и лексические изменения по историческим, социальным и географическим причинам. По тем же причинам в кыргызском языке произошли изменения, которые привели к появлению диалектов. В данной статье для начала были представлены диалектологические термины, отобранные из тюркологических исследований в Турции и Кыргызстане, а также даны пояснения к терминам, используемым в нашем исследовании во избежание путаницы в определениях. Мы постарались указать в хронологическом порядке факторы и процесс образования диалектов кыргызского языка. Далее нами были представлены исследования по классификации северного, юго-восточного и юго-западного (ичкиликский) диалектов. Наряду с классификацией и грамматическими примерами нами были представлены фонетические, морфологические и лексические особенности кыргызских диалектов.
Помимо того, что причиной образования междиалектных различий являются социальные исторические и культурные факторы, также на это значительно повлияли отношения с народами на соседних территориях, географические горные и высокогорные условия. Данные географические условия порой создавали трудности в коммуникации между различными племенами, а языковые связи с соседними странами привели к тому, что в грамматике произошли некотыре изменения, были заимствованы некоторые слова. В данной статье исследуется классификация кыргызских диалектов, указываются их диалектические особенности.

Anahtar Kelimeler

кыргызский язык, диалектология, диалект, говор, северные диалекты, юго-восточные диалекты, юго-западные (ичкиликский) диалекты

KIRGIZ TÜRKÇESİNİN DİYALEKTOLOJİSİ ÜZERİNE BİR İNCELEME

Öz

Bir dil; tarihî, sosyal, coğrafî ve kültürel nedenlerle fonetik, morfolojik ve leksikolojik değişiklere uğrar. Kırgız Türkçesi de benzeri sebeplerle değişikliklere uğramış ve ağızları oluşmuştur. Bu makalede ilk olarak Türkiye’de ve Kırgızistan’da yapılan Türkoloji çalışmalarındaki diyalektoloji terimleri gösterilmiştir. Kırgız Türkçesinin ağızlarının oluşum süreci ve etkenler kronolojik olarak açıklanmıştır. Daha sonra Kuzey, Güneydoğu ve Güneybatı (İçkilik) olarak ayrılan Kırgız ağızlarının tasnif çalışmaları verilmiştir. Gramatikal bulgulardan örnekler verilerek Kırgız ağızlarının fonetik, morfolojik ve leksikolojik özellikleri gösterilmiştir.
Kırgız Türkçesi içinde ağız farklarının oluşmasında tarihî, sosyal ve kültürel farklılıkların yanı sıra halkın coğrafî komşularıyla temasları ile dağlık ve engebeli coğrafî koşulları çok etkili olmuştur. Bu coğrafî koşullar, boylar arası yer yer iletişimi zorlaştırmış ve komşu ülkelerle de oluşan dil teması sonucunda kopya sözcüklere ve gramatik bazı değişimlere yol açmıştır. Çalışmada Kırgız Türkçesi ağızları üzerine yapılan tasnif çalışmaları incelenip ağız özellikleri gösterilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kırgız Türkçesi, Diyalektoji, Lehçe, Ağız, Kuzey Ağızları, Güneydoğu Ağızları, Güneybatı (İçkilik) Ağızları.

ҚЫРҒЫЗ ТІЛІНІҢ ДИАЛЕКТОЛОГИЯСЫНА ШОЛУ

Öz

Тіл тарихи, әлеуметтік, географиялық және мәдени себептерге байланысты фонетикалық, морфологиялық және лексикалық өзгерістерге ұшырайды. Қырғыз тілі де осыған ұқсас себептермен өзгерістерге ұшырап, қырғызшаның әртүрлі сөйленістері қалыптасқан. Бұл мақалада, алдымен Түркия мен Қырғызстанда жүргізілген түркология зерттеулеріндегі диалектология терминдері көрсетілген. Қырғыз түрікшесінің сөйленістерінің (говорларының) қалыптасу процестері мен факторлары хронологиялық тәртіппен көрсетілді. Содан кейін, солтүстік, оңтүстік-шығыс және оңтүстік-батыс деп бөлінген қырғыз тілінің сөйленістерінің жіктелуіне қатысты зерттеулер атап көрсетілді. Грамматикалық тұжырымдардан мысалдар келтіріле отырып, қырғыз тілінің диалектілерінің фонетикалық, морфологиялық және лексикалық ерекшеліктері көрсетілген.
Қырғыз тілінің сөйленіс ерекшеліктерінің пайда болуында тарихи, әлеуметтік және мәдени ерекшеліктердің ықпалынан тыс географиялық көршілерімен байланыстары мен таулы және ойлы-қырлы жерлердің географиялық шарттарының әсері де көп. Осы географиялық жағдайлар кейде рулар арасындағы қарым-қатынасты қиындатып, көршілес елдермен болған тілдік қатынас көшірме (кірме) сөздердің туындауына және грамматикалық тұрғыдан кейбір ерекшеліктердің пайда болуына жол ашқан. Бұл мақалада, қырғыз түрікшесінің сөйленістеріне қатысты классификациялық еңбектер зерттеліп, сөйленіс ерекшеліктері көрсетіледі.

Anahtar Kelimeler

Қырғыз түрікшесі, Диалектология, Диалект, Съйленіс (говор), Солтүстік сөйленістері, Оңтүстік-шығыс сөйленістері, Оңтүстік-батыс сөйленістері.

Kaynakça

• Türk Dil Kurumu, (2011), Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergin, M., (1992), Üniversiteler İçin Türk Dili, İstanbul: Bayrak Yay.
• Korkmaz, Z., (1992), Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: TDK Yay.
• Aksan, D., (2015), Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim (1, 2, 3 Ciltler), Ankara: TDK Yay.
• Vardar, B., (2007), Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yay.
• Demir, N. ve Yılmaz, E., (2010), Türk Dili El Kitabı, Ankara: Grafiker Yay.
• Arıkoğlu, E., Alimova, C., Askarova, R., Selçuk, B. K. ve Şarşembayev, B., (2017), Kırgızca-Türkçe Sözlük, Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yay.
• Akmataliev, A., (Ed.), (2015), Kırgız Tilinin Tüşündürmö Sözdüğü (2 Cilt), Bişkek: Avrasya Basım. Çankaya, S., (2014), Kırgız Sözlüğü, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay.
• Sagınbaeva, B., (2015), Kırgızca-Türkçe Türkçe-Kırgızca Sözlük, Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yay.
• Cumakunova, G., (2005), Türkçe-Kırgızca Sözlük, Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yay.
• Şeriev, C. ve Muratov, A., (1994), Kırgız Adabiyatı Terimderdin Tüşündürmö Sözlügü, Bişkek: Kırgız Entsiklopediyasının Başkı Redaktsiyası Yay.
• Yunusaliyev B. M., (1971), Kırgız Diyalektologiyası, Frunze: Mektep Basım Evi.
• Mamıtov, C. ve Kulumbaeva, Z., (1971), Azırkı Kırgız Tili (Leksikologiya), Frunze: Mektep Basması. Baytok, A., “Kırgız Türkçesinin Diyalektleri Üzerine” Diyelektolog Dergisi, 2015 Yaz sayı 10, s. 35-58.
• Mukambayev, C., (1998), Kırgız Diyalektologiyası cana Frazeologiya, Bişkek.
• Bozkurt, F., (2012), Türklerin Dili, Konya: Eğitim yayınevi.
• Kalkan, M., (2004), Kırgızlar ve Kazaklar, İstanbul: Selenge Yay.
• Cumakunova, G., (2002), “Kırgız Türkçesi” Türkler Ansiklopedisi (cilt 19), Ankara: Yeni Türkiye Yay., s. 596-606.
• Caparov, Ş. ve Sıdıkova, T., (2013), Kırgız Tilinin Dialektologiyası, Bişkek.
• Akmatova, A., “Modern Donem Kırgız Urukları ve Kırgız Diyalekt Coğrafyası”, Turkish Studies, 2008 sayı: 3/3, s. 8-36.
• Alimov, R., “Kırgızcanın İçkilik Ağızlar Grubu Üzerine”, Türlük Bilimi Araştırmaları (Tübar) Dergisi, 2011 Güz, s. 23-40.