ALGISAL ETİMOLOJİ VE YENİ DÜŞÜNCELERLE ESKİ TÜRKÇE ‘IMGA’ İLE ‘İL IMGA’NIN KÖKENİ

Yıl 2022, Sayı: 112, 74 - 91, 26.12.2022

Hüsnü Çağdaş Arslan

Öz

Etimoloji denince akla iki yöntem gelmektedir: 1. Bilimsel yahut dilbilimsel etimoloji ve 2. Halk etimolojisi. Ancak Polonyalı dilbilimci Marek Stachowski literatüre yeni bir etimoloji terimi daha kazandırmıştır: 3.“Perceptual etymology (algısal etimoloji)”. Stachowski, ilk kez 2021’de Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis 138 (4)’te yayımlanan “Perceptual etymology, or three Turkish culinary terms in Croatian and Slovene, and a Polish social term inteligencja ‘intelligentsia’” başlıklı makalesinde ortaya attığı terimi, 2022 yılında aynı derginin 139 (1) numaralı sayısında yayımlanan “Perceptual etymology. A social aspect of etymological research” başlıklı yazısında açıklamaktadır. Bu çalışmada; Ankara’da ulusal nitelikli bir sempozyumda bu yeni terimden habersiz, sözlü olarak köken bilgisi açıklanan, Kâşgarlı (Barsganlı) Mahmud’un Dîvânu Lugâti’t-Türk’ünde ‘اِمْغا’, ‘اَلِمْغا’ (DLT 114, 127) ve Eski Uygurca mektup türünde belgelerde “amga” (COUL no. 02 = K 7718 = UBr, Text A), “il ım’ga” (U 5831 = COUL no. 74, U 5783 recto = COUL no. 180) biçimlerinde geçen, “askerî valinin koruması, devlet sekreteri, devlet saymanı, hazinedar, vergi tahsildarı” gibi anlamlara sahip olan ‘ımga’ ve türevi ‘elımga’ unvanları, “algısal etimoloji” kavramı bağlamında yeniden ele alınmaktadır. Ankara’daki sözlü sunumda, daha önceki yayınlardan yola çıkılarak Çince bir unvan olan yaya (押牙 / 押衙) sözünün ödünçleme yoluyla Çinli Tang Hanedanı zamanında Orta Çincedeki *im go dar telaffuzlu bir biçiminden Türkçeye geçtiği görüşünün kabul edildiği görülür. Bu unvanı, Sir G. Clauson ‘ımğa’, T. Takata ‘ąmäga’, N. Sims-Williams ile J. Hamilton’’mγ’ (amγa) ve T. Moriyasu amγa / ïmγa biçiminde göstermektedir. Burada söz konusu unvanların köken bilgisi; “algısal etimoloji” terimi, Eski Uygurca belgelerdeki yazımları, tarihî gelişimleri, anlamları ve sempozyumdaki farklı disiplinlerden bilim insanlarının soruları düşünülerek yeniden açıklanmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, Çince, Hotanca, idari-askerî unvanlar, algısal etimoloji, Old Turkic, Chinese, Khotanese, administrative-military titles, perceptual etymology, древнетюркские, китайские, хотанские, военно-административные титулы, перцептивная этимология, Көне түркі, қытай, хотан, әкімшілік-әскери титулдар, перцептивті этимология

ПЕРЦЕПТИВТІ ЭТИМОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЖАҢА ОЙЛАРМЕН КӨНӘ ТҮРКІ «ИМҒА» МЕН «ИЛ ИМҒА» ШЫҒУЫ

Öz

Этимология дегенде екі әдіс ойға оралады: 1. Ғылыми немесе тілдік этимология және 2. Халықтық этимология. Алайда поляк лингвист Марек Стачовский әдебиетке жаңа этимология терминін енгізді: 3. «Перцептивті этимология». Стачовский алғаш рет өзі енгізген терминді 138 жылы Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis журналында жарияланған «Перцептивті этимология немесе хорват және словен тіліндегі үш түрік аспаздық термині және поляк әлеуметтік термині inteligencja «интеллигенция»» атты мақаласында қолданды. 2021. «Перцептивті этимология. Ол «Этимологиялық зерттеулердің әлеуметтік аспектісі» атты мақаласында түсіндіреді. Бұл зерттеуде; Анкарада өткен ұлттық симпозиумда 'اِمْغا', 'اَلِمْغا' (DLT 114, 127) және ескі ұйғыр хаты Дивану Лугати'т-Түркі Махмұдтың Қашғарлыдан (Барсған) шыққан, бұл жаңа терминнен бейхабар, кімнің шығу тегі түсіндірілді. "Әскери" типті құжаттарда "Амга" (КОУЛ № 02 = K 7718 = UBr, А мәтіні), "il ım'ga" (U 5831 = COUL № 74, U 5783 recto = COUL № 180) губернатордың «Мемлекетті қорғаушы, мемлекеттік хатшы, қазынашы, салық жинаушы» сияқты мағыналары бар «имға» және оның туынды «елімға» атаулары «перцептивті этимология» ұғымы аясында қайта қарастырылады. Анкарадағы ауызша презентацияда қытайлық титул болып табылатын яя (押牙 / 押衙) титулының Қытайдың Тан әулеті кезінде *im go dar айтылуымен орта қытай түрінен алынғаны көрінеді. , алдыңғы жарияланымдарға негізделген. Бұл тақырыпты сэр Г. Клаусон 'imga', T. Takata 'ąmäga', N. Sims-Williams және J. Hamilton''mγ' (amya) және T. Moriyasu amya / ïmya түрінде көрсетеді. Міне, қарастырылып отырған атаулардың шығу тегі; Симпозиумда көне ұйғыр құжаттарындағы жазбаларды, олардың тарихи дамуын, мән-мағынасын және түрлі сала ғалымдарының сауалдарын қарастыра отырып, «перцептивті этимология» термині қайта түсіндірілмек.

Anahtar Kelimeler

Көне түркі, қытай, хотан, әкімшілік-әскери титулдар, перцептивті этимология

The Perceptual Etymology and the Origin of the Old Turkic ‘Ïmga’ and ‘Il Ïmga’ via the New Thoughts

Öz

When it comes to etymology, two methods come to mind: 1. Scientific or linguistic etymology and 2. Folk etymology. However, the Polish linguist Marek Stachowski introduced a new etymology term to the literature: 3. “Perceptual etymology”. Stachowski used the term he coined for the first time in his article titled “Perceptual etymology, or three Turkish culinary terms in Croatian and Slovene, and a Polish social term inteligencja 'intelligentsia'” published in Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis 138 (4) in 2021. “Perceptual etymology. He explains in his article “A social aspect of etymological research”. In this study; ‘اِمْغا’, ‘اَلِمْغا’ (DLT 114, 127) in the Dîvânu Lugâti't-Türk of Kaşgarlı (Barsganlı) Mahmud and Old Uyghur letter unaware of this new term, whose origins were explained verbally at a national symposium in Ankara. “Amga” (COUL no. 02 = K 7718 = UBr, Text A), “il ïm’ga” (U 5831 = COUL no. 74, U 5783 recto = COUL no. 180) in documents of the type military governor’s, the titles ‘ïmga’ and its derivative ‘el ïmga’, which have meanings such as “protection of the state, secretary of state, treasurer, tax collector”, are reconsidered in the context of the concept of “perceptual etymology”. In the oral presentation in Ankara, it is seen that the view that the Chinese title yaya (押牙 / 押衙), which is a Chinese title, was borrowed from a Middle Chinese form with *im go dar pronunciation during the Chinese Tang Dynasty, based on previous publications. Sir G. Clauson ‘imga’, T. Takata ‘ąmäga’, N. Sims-Williams and J. Hamilton ’’mγ’ (amgya) and T. Moriyasu in the form of amγa / ïmγa. Here is the origin of the titles in question; The term “perceptual etymology” will be tried to be re-explained by considering the writings in Old Uyghur documents, their historical development, meanings and the questions of scientists from different disciplines at the symposium.

Anahtar Kelimeler

Old Turkic, Chinese, Khotanese, administrative-military titles, perceptual etymology, древнетюркские, китайские, хотанские, военно-административные титулы, перцептивная этимология, Көне түркі, қытай, хотан, әкімшілік-әскери титулдар, перцептивті этимология

ПЕРЦЕПТИВНАЯ ЭТИМОЛОГИЯ И ПРОИСХОЖДЕНИЕ ДРЕВНЕТУРЕЦКИХ “IMGA” И “IL IMGA” С НОВЫМИ МЫСЛЯМИ

Öz

Когда дело доходит до этимологии, на ум приходят два метода: 1. Научная или лингвистическая этимология и 2. Народная этимология. Однако польский лингвист Марек Стаховский ввел в литературу новый этимологический термин: 3. “Перцептивная этимология”. Стаховский впервые использовал этот термин в своей статье “Перцептивная этимология, или три турецких кулинарных термина в хорватском и словенском языках и польский социальный термин inteligencja ‘intelligentsia’”, опубликованной в Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis 138 (4) в 2021. “Перцептивная этимология. Он объясняет это в своей статье Социальный аспект этимологического исследования”. В этом исследовании; На национальном симпозиуме в Анкаре «اِمْغا», «اَلِمْغا» (DLT 114, 127) и древнеуйгурское письмо в Dîvânu Lugâti't-тюрк Махмуда из Кашгарли (Барсган), не зная об этом новом термине, происхождение которого было объяснено устно. «Амга» (КОУЛ № 02 = К 7718 = УБр, Текст А), «ил имга» (У 5831 = КОУЛ № 74, У 5783 лицевая сторона = КОУЛ № 180) в документах типа «военный губернаторский Титулы «имга» и производного от него «элимга», имеющие такие значения, как «защита государства, государственный секретарь, казначей, сборщик налогов», пересматриваются в контексте концепции «перцептивной этимологии». В устной презентации в Анкаре видно, что мнение о том, что китайский титул yaya (押 牙 / 押 衙), который является китайским титулом, был заимствован из среднекитайской формы с произношением * im go dar во времена китайской династии Тан, на основе предыдущих публикаций. Это название показано сэром Г. Клаусоном “имга”, Т. Таката «Амага», Н. Симс-Уильямсом и Дж. Гамильтоном ’’мγ’ (амга) и Т. Мориясу в форме амга / ымга. Вот происхождение названий, о которых идет речь; Термин «перцептивная этимология» будет предпринята попытка переобъяснить, рассмотрев записи в древнеуйгурских документах, их историческое развитие, значения и вопросы ученых из разных дисциплин на симпозиуме.

Anahtar Kelimeler

древнетюркские, китайские, хотанские, военно-административные титулы, перцептивная этимология, Көне түркі, қытай, хотан, әкімшілік-әскери титулдар, перцептивті этимология

Kaynakça

• Stachowski, M. (2022). Perceptual etymology. A social aspect of etymological research. Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis,139 (1): 61-67.
• Stachowski, M. (2021). Perceptual etymology, or three Turkish culinary terms in Croatian and Slovene, and a Polish social term inteligencja ‘intelligentsia’. Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis,138 (4): 221-225.
• Liberman, A. (2005). Word origins… and how we know them. Oxford: Oxford University Press. Stachowski, K. (2017). An experiment in labelling Draw-a-Map maps. Studies in Polish Linguistics 12 (4): 221–240.
• Stachowski, K. (2018). Przyczynek do dialektologii percepcyjnej Polski: Szczecin. Język Polski 98 (1): 5–17.
• Donuk, A. (1988). Eski Türk devletlerinde idarî-askerî unvan ve terimler. İstanbul: TDAV.
• Kilisli Rifat [Bilge] (Haz.) (1333-1335). Kâşgarlı Mahmud, Kitâb-ı Dîvânu Lugâti’t-Türk, I-III. İstanbul.
• Dankoff, R. ve Kelly, J. (1982). Maḥmūd el-Kāšγarī, Compendium of the Turkic Dialects (Dīwān Luγāt at-Turk), Part I, Sources of Oriental Languages and Literatures, Turkish Sources:7. Harvard University.
• Ercilasun, A. B. ve Z. Akkoyunlu. (Haz.) (2015). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk, giriş-metin-çeviri-notlar-dizin (2. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1947). Kutadgu Bilig, I Metin. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Kaçalin, M. S. (Haz.) (2008).Yûsuf Has Hâcib: Kutadğu Bilig, Metin. Kültür ve Turizm Bak. Yayınları (e-kitap).https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-78447/yusuf-has-hacib---kutadgu-bilig.html (Erişim tarihi: 09.06.2022).
• Arat, R. R. (1959). Kutadgu Bilig, II Tercüme. Ankara: TTK Basımevi.
• Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Sims-Williams, N. ve Hamilton, J. (1990). Documents turco-sogdiens du IXe -Xe siècle de Touen-houang. London: School of Oriental and African Studies.
• Takata, T. (1987). Ąmäga. Studies in the vocabulary of Khotanese II. (R. E. Emmerick ve P. O. Skjærvø). Wien: Der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 17-18.
• Mathews, R. H. (1972). Chinese-English Dictionary. Revised American Edition. (Twelfth Printing). Cambridge/Massachusetts: Harvard University Press.
• Skaff, J. K. (2012). Sui-Tang China and its Turko-Mongol neighbors. Culture, power, and connections, 580-800. New York: Oxford University Press.
• Ouyang, X. (2004). Historical records of the five dynasties. (Çev.) R. L. Davis. New York: Columbia University Press.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch – Deutsch – Türkisch. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.
• Moriyasu, T. (2019). Corpus of the Old Uighur letters from the Eastern Silk Road. Berliner Turfantexte XLVI. Turnhout: Brepols Publishers.
• Arslan, H. Ç. (2021). Eski Uygur mektuplarının incelenmesi ve söz varlığının Hakasça ile karşılaştırılması. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Adana.
• Turfanforschung Digitales Turfan-Archiv (2022). [2005]. Berlin-Brandenburgischen Akademie der Wissenschaften in der Staatsbibliothek zu Berlin-Preussischer Kulturbesitz Orientabteilung. Berlin: http://turfan.bbaw.de/dta/u/dta_u_ index.htm. (Erişim tarihi: 11.06.2022).
• Clauson, Sir G. (1973). Turkish philology in Hungary. = Review of L. Ligeti (ed.), Studia Turcica, Budapest 1971. Asia Major, NS. 18, 209-219.
• Clark, L. V. (1977). Mongol elements in Old Turkic? Journal de la Société Finno-Ougrienne 75: 110-168.
• Moriyasu, T. (1991). ウイグル=マニ教史の研究 Uiguru Manikyō-shi no kenkyū [A Study on the History of Uighur Manichaeism]. Ōsaka daigaku bungakubu kiyō [Memoirs of the Faculty of Letters Osaka University] 31/32.
• Moriyasu, T. (2004). Die Geschichte des uigurischen Manichäismus an der Seidenstrasse: Forschungen zu manichäischen Quellen und ihrem geschichtlichen Hintergrund. Band 50 der Studies in Oriental religions. Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag.
• Hamilton, J. R. (2004). Remarks concerning Turfan stake inscription III. In Turfan Revisited - The first century of research into the arts and cultures of the Silk Road. (Eds.) D. Durkin-Meisterernst et al. Berlin: Dietrich Reimer Verlag, 121–124.
• Moriyasu, T. (2015). Tōzai Uiguru to Cyūō Yūrasia 東西ウイグルと中央ユ ーラシア [East- and West-Uighurs in the Central Eurasia]. Nagoya: The University of Nagoya Press.
• Aydın, E. (2009). Köl Tigin ve Bilge Kağan Yazıtlarındaki Amga (Amgı) Korgan Üzerine. Turkish Studies, Vol. 4/3 (Spring): 273-282.
• Malov, S. Ye. (1951). Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pis’mennosti. Moskva-Leningrad: İzdatel’stvo Akademiya NAUK SSSR.
• Nadelyayev, V. M., vd. (1969). Drevnetyurkskiy slovar’. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR.