Abdurahman Özkendî’nin “Ḳiṣṣa-i Dāstān-i Çingiz Ḫan” ve “Ḥażret-i Mı̇̄r Tėmür Dāstānınıŋ Beyānı” Adlı Kitabının Fonetik ve Gramer Özellikleri

Yıl 2023, Sayı: 113, 71 - 93, 29.03.2023

Senbek Utebekov , Zulfiya Muminova

https://doi.org/10.59358/ayt.1224434

Öz

Makalede H. 1228/ 1813 yılında Türkistan beldesinde Abdurahman Özkendî tarafından kaleme alınmış olan “Ḳiṣṣa-i Dāstān-i Çingiz Ḫan ~ Ḥażret-i Mı̇̄r Tėmür Dāstānınıŋ Beyānı” adlı kitabı dil özellikleri bakımından incelenmektedir. Öncellikle Cengiz Han ile Emîr Timur’un hayatı ve kahramanlıklarını betimleyen tarihi-edebi hikâyelerin bir araya getirildiği “Cengiz-Nâme” ve “Timur-Nâme” nüshaları ve bu nüshalarla ilgili Türkiye, Rusya, Kazakistan, Özbekistan, Japonya, Tataristan gibi çeşitli ülkelerde yapılmış çalışmalar üzerine kısaca bilgi verilecektir. Hususiyetle eserin dil özelliklerine dair günümüze kadar yapılmış bilimsel çalışmalar üzerinde durulmakla beraber bilim adamlarınca söylenmiş görüşler bilimsel açıdan incelenecektir. Eserin dil özelliklerini tespit etmek üzere artzamanlı ve eşzamanlı yöntemlere baş vurularak Türkçenin eski, orta ve çağdaş dönemlerine ait yazılı metinlerinden yararlanılmıştır. Eserdeki Kıpçak, Oğuz ve Karluk grubu lehçelerinin anlam, ses ve şekil bilgilerinde görülen karakteristik özelliklere dikkat edilecektir. Bununla birlikte eserde geçen günümüz Türk lehçelerini yazı dilinde görülmeyip bazı ağızlarda kullanılmakta olan kimi dilsel yapılar üzerinde de söz edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Абдурахман Өзкенди, Abdurahman Özkendî, Cengiz-Nâme, Timur-Nâme, Ses Özellikleri, Şekil Özellikleri, Abdurakhman Ozkendi, Chingiznama, Timurnama, phonetic peculiarities, morphological indicators., Абдурахман Озкенди, Чингизнама, Тимурнама, фонетические особенности, морфологические показатели.

Destekleyen Kurum

Yok

Proje Numarası

yok

Teşekkür

Teşekkür ederiz.

АБДУРАХМАН ӨЗКЕНДИДІҢ «ҚИССА-И ДАСТАН-И ЧИНГИЗ ХАН ~ ХАЗРЕТ-И МИР ТЕМҮРНІҢ ДАСТАНЫНЫҢ БАЯНЫ» АТТЫ КІТАБЫНЫҢ ФОНЕТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ГРАММАТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Öz

Мақалада х. 1228/1813 жылы Түркістан аймағында Абдурахман Өзкенди тарапынан жазылған «Қисса-и дастан-и Чингиз хан ~ Хазрет-и Мир Темүрнің дастанының баяны» кітабы лингвистикалық тұрғыдан сараланады. Алдымен Шыңғысхан мен Әмір Темірдің өмірі мен ерліктеріне арналған тарихи-әдеби шығармалар жинақталған «Шыңғыснама» және «Тимурнама» нұсқалары жайында сөз етіліп, бұл нұсқаларға байланысты Түркия, Ресей, Қазақстан, Өзбекстан, Жапония, Татарстан секілді әр түрлі елдерде жарық көрген ғылыми зерттеулерге қысқаша шолу жасалады. Әсіресе, ескерткіштің тілдік ерекшеліктеріне байланысты тұжырымдарға тоқталып, қазірге дейін жарық көрген ғылыми еңбектер жайында мәлімет ұсынылады. Тарихи салыстырмалы және салғастырмалы әдістерді негізге ала отырып, көне, ортағасырлық және қазіргі түркі тілдерінің жазба материалдарына сүйеніледі, сондай-ақ лексикалық, фонетикалық және морфологиялық ерекшеліктеріне байланысты ғылыми сипаттама жасалады. Соның ішінде, қыпшақ, оғыз және қарлұқ тілдерінің тілдік көрсеткіштерін нақтылап алып, осылардың ішінде қайсысына тән ерекшелік басымдау, сол таразыға салынады. Ескерткіш тілінде кездесетін кейбір диалектілік, яғни түркі тілдерінің ешібірінің әдеби тіл нормасына сай емес, бірақ кейбір жергілікті сөйленістерінде қолданылатын тілдік элементтер де назарға алынады.

Anahtar Kelimeler

Абдурахман Өзкенди, Шыңғыснама, Тимурнама, фонетикалық ерекшеліктер, морфологиялық көрсеткіштер, Abdurakhman Ozkendi, Chingiznama, Timurnama, phonetic peculiarities, morphological indicators., Абдурахман Озкенди, Чингизнама, Тимурнама, фонетические особенности, морфологические показатели.

Proje Numarası

yok

Phonetical and grammatical peculiarities of the book «Kissa- i Dastan- i Genghis Khan- narration of the dastan Khazret-i Mir Temur» by Abdurakhman Ozkendi

Öz

The article deals with a linguistic point of view the book "Kissa-i dastans of Genghis Khan ~ Tales of the saga of Hazrat-i Mir Temur", written by Abdurakhman Ozkendi in the Turkestan region in 1228/1813 according to Hijrah calendar. First of all, the variants of "Genghisnama" and "Timurnama" are considered, which contain historical and literary works devoted to the life and exploits of Genghis Khan and Amir Temir, in connection with these variants, a brief overview of scientific studies published in various countries, such as Turkey, Russia, Kazakhstan, Uzbekistan, Japan, Tatarstan and etc. were given. In particular, emphasizing the conclusions related to language features, information about scientific works is offered. Based on historical-comparative and comparative methods, a scientific description of the written materials of ancient, medieval and modern Turkic languages is given, based on lexical, phonetic and morphological peculiarities. Among them, the linguistic indicators of the Kipchak, Oguz and Karluk languages were clarified, and the predominance of characteristic peculiarities will be weighed. In the language of the monument there are some dialect elements that do not correspond to the norms of the literary language of any of the Turkic languages, but are used in the dialects of localities.

Anahtar Kelimeler

Abdurakhman Ozkendi, Chingiznama, Timurnama, phonetic peculiarities, morphological indicators., Абдурахман Озкенди, Чингизнама, Тимурнама, фонетические особенности, морфологические показатели.

Proje Numarası

yok

Фонетические и грамматические особенности книги Абдурахмана Озкенди «Қисса-и дастан-и Чингиз Хан ~ Хазрет-и Мир Темүрниң дастанының баяны»

Öz

В статье исследуется с лингвистической точки зрения книга «Кисса-и дастаны Чингисхана ~ Сказания саги о Хазрат-и Мир Темуре», написанная Абдурахманом Озкенди в Туркестанском крае в 1228/1813 году по хиджре. В первую очередь рассматриваются варианты «Чингиснама» и «Тимурнама», в которых собраны историко-литературные произведения, посвященные жизни и подвигам Чингисхана и Амира Темира, в связи с этими вариантами дается краткий обзор научных исследований, изданных в различных странах, таких как Турция, Россия, Казахстан, Узбекистан, Япония, Татарстан и т.д. В частности, подчеркнув выводы, связанные с языковыми особенностями, предложена информация о научных работах. Опираясь на историко-сопоставительного и сопоставительного методов дается научное описание письменным материалам древних, средневековых и современных тюркских языков, основанное на лексических, фонетических и морфологических признаках. Среди них уточнены лингвистические показатели кыпчакского, огузского и карлукского языков, и будет взвешена преобладание характерных особенностей. В языке памятника встречаются некоторые диалектные элементы, которые не соответствуют нормам литературного языка ни одного из тюркских языков, но употребляются в далектах местности.

Anahtar Kelimeler

Абдурахман Озкенди, Чингизнама, Тимурнама, фонетические особенности, морфологические показатели.

Proje Numarası

yok

Kaynakça

• Қазақ ССР тарихы (Т. I). (1957). Алматы: Қазақ ССР Ғылым Академиясының баспасы.
• Alkaya, E. (2008). Sibirya Tatar Türkçesi. Ankara: Turkish Studies.
• Altınkaynak, E. (2007). Cengiznâme Hakkında Bazı Değerlendirmeler. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, VII. (1), стр. 1-20.
• Argunşah, M. (2013). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Arslonov, А. (2020). Amir Temur fenomenining yozma manbalarga transformatsiyasi tadqiqi. Internatıonal Journal Of Word Art (2), 5-12.
• Atalay, B. (1986). Mâhmud Kaşgarlı Divanü Lȗgat-it Türk Dizini. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Bulduk, Ü. (Temmuz 2009 г.). Timur hakkında bilinmeyen bir Timurname. Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 29 (Reşat Genç Özel Sayısı I), s. 480-487.
• Caferoğlu, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Devellioğlu, F. (1986). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• Doğan, O. (2015). Kazak Türkçesi Fonetiği. İstanbul: İleri Yayınları.
• Eckmann, J. (2017). Çağatayca El Kitabı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İnan, A. (1998). Makaleler ve İncelemeler. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ivanics, M., & Usmanov, A. (2002). Das Buch der Dschingis-Legende (Däftär-i Cingiz-nâmä). Szeged: Published by the Department of Altaic Studies, University of Szeged Printed by Quality Print.
• Kafalı, M. (2009). Ötemiş Hacı’ya Göre Cuci Ulusu’nun Tarihi. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Kawaguchi, T., & Nagamine, H. (2008). Čıngīz-nāma. Ötämiš Ḥājī. Introduction\ Annotated Translation and Critical Text. Tokyo: Research Institute For Languages And Cultures Of Asia And Africa Ilcaa.
• Kemaloğlu, İ. (2018). Çengiz-Nâme. Ötemiş Hacı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kik, A. (2014). Zafer-Nâme-i Emir Temür, Muhammed Ali Bin Derviş Ali-yii Buharî (İnceleme-Metin-Dizin). Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Muminova, N. (2021). Temurnoma Asarida Qullangan Fors – Tojikça İsmlar Qatlami. Internatıonal Journal Of Word Art(4), 65-71.
• Şahin, S. (2017). Ḳiṣṣa-i Tėmur-nāme (İnceleme-metin-dizin-tıpkıbasım). Konya: Palet Yayınları.
• Şişman, B. (2009). Cengiznâme. Hazā Kıssa-i Çingiz Han. Samsun: Elüt Yayınları.
• Sultanbekov, S. (2018). Ās̱ār-ı Dāstān-ı Emir Timür Küregen (Dil Özellikleri – Metin – Dizin). Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi. Muğla.
• Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Utebekov, S. (2021). Divân-ı Hikmet’in Kökşetav Nüshası. Gіrіş – Gramer Özellіklerі – Metіn – Dіzіn. İstanbul: Paradigma Yayınları.
• Yücel, B. (2018). Cengizname Elyazmalarının Dili Üzerine. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi (7 (101), s. 53-68.
• Абдуразизова, Н. (2012). История национальной журналистики. Тошкент: Шарх.
• Бартольд, В. (1903). Чингизнама. ЗВОРА (Т. xv/1-4, стр. 226-232). Петербург.
• Жүсіпова, Б. (2003). Түркістан тұрғындары тілінің ерекшеліктері. ф.ғ.к., дәр., алу үшін дай. дисс. авт. Алматы.
• Миргалеев, И., & Сайфетдинова, Е. (2017). Утемиш-Хаджи. Кара таварих: Факсимиле. Казань: Институт им. Ш.Марджани AН РТ.
• Мұсаев, Ғ. (2008). Қазақ тілінің мәселелері. Алматы: Арыс баспасы.
• Орынбай, Б. (1995). Түркі Күлбізік жазба ескерткіштері тілінің семиотика-семантикалық негіздері. Алматы: Қазығұрт баспасы.
• Өзкенди, Ә. (2020). Қисса-дастан Шыңғысхан: қолжазба факсимилесі. (ауд. З. Жандарбек) Алматы: Қазақ университеті.
• Өмірбаев, Е. (2020). Қазақ хандығы кезеңдеріндегі жазба ескерткіштердің лексика-семантикалық және сөзжасамдық ерекшеліктері (XV-XVII ғғ.). Шымкент: Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті.
• Өмірбаев, Е., & Үсенбаева, Ш. (2019). Ескі қазақ жазба ескерткіштері лексикасында көне түркілік қабат. Ясауи университетінің хабаршысы, 1 (111), стр. 212-218.
• Равшанов, П. (1991). Темурнома. Амир Темур курагон жангномаси. Тошкент: Чўлпон.
• Севортян, Э. (1989). Этимологический словарь тюркских языков. Москва: Наука.
• Уғурлу, М., Сұлтанбек, Қ., & Сейфулла, В. (2021). Шағатай тілінде жазылған Темірнаманың тілдік ерекшеліктері. Әл-Фраби атындағы Қазақ Ұлттық университеті Хабаршысы. Шығыстану сериясы(2 (97)), стр. 27-33.
• Шафиғи, М. (2015). Қазақ жазбаларындағы хандар шежіресі. Алматы: Ғылым Ордасы.
• Юдин, В. П. (1992). Чингизнама. Алма-Ата: Ғылым.