Поэты и историки: анализ исторических стихов «Фезлеке» Катипа Челеби

Yıl 2023, Sayı: 114, 125 - 178, 30.06.2023

Selin Yavuz

https://doi.org/10.59358/ayt.1277606

Öz

Османские истории предоставляют информацию о социологической структуре периода, в который она возникла, о функционировании государства, экономическом развитии, образе жизни общества, а также о литературной среде. По этой причине, хотя османские истории являются самыми основными источниками исторических исследований, в этих работах можно встретить данные, важные почти для каждой области социальных наук. Эти тексты содержат данные, которые будут способствовать исследованию истории литературы, поскольку их авторы тесно связаны с литературой и особенно с поэзией. Тот факт, что событие в османской истории является материалом для поэта и поэзии, или что в этих книгах есть информация об истории поэта или поэзии, объединяет историю и литературу как две дисциплины, имеющие тесные отношения на общей основе. В этом исследовании будет построена общая структура прозы Османской истории как источника исследования классической литературы. В этом контексте исторические стихи в «Фезлеке» Катипа Челеби, имеющего богатый литературный материал; автор будет рассмотрен с точки зрения содержания, функции и источника. Выявленные в работе стихотворения и их жанровая, тематическая, размерная и т. д. информация будут представлены в табличной форме.

Anahtar Kelimeler

Османские хроники, история поэзия, Катип, Челеби, Фезлеке

POETS AND HİSTORİANS: AN EVALUATİON ON THE HİSTORİCAL POEMS İN KÂTİP ÇELEBİ'S FEZLEKE

Öz

Although Ottoman histories typically approach political history chronologically, they also provide valuable insight into the sociological structure of the period in which they were written, the functioning of the state, economic developments, and the societal way of life, as well as information related to the literary environment. As such, Ottoman histories serve as fundamental sources for historical research and contain data relevant to nearly every field within the social sciences. Furthermore, due to the close relationship between the authors of these works and literature, especially poetry, they also provide data that contributes to the study of literary history. When a historical event documented in Ottoman histories is used as the inspiration for a poem or serves as material for poetry, or when information about a poet's life or work is found within these books, history and literature converge on a common ground as two closely related fields of study. This study aims to provide a general framework for Ottoman prose histories as a source for classical literature research. Specifically, the study will examine the historical poems found in Kâtip Çelebi's Fezleke, which is a rich literary source, in terms of their authorship, content, function, and sources. The poems identified within the work will be presented in tabular format, along with information such as genre, topic, and meter.

Anahtar Kelimeler

Ottoman chronicles, history, poetry, Haji Khalifa, Haji Khalfa, Fezleke

ŞUARÂ ve MÜVERRİHÎN: KÂTİP ÇELEBİ’NİN FEZLEKE’SİNDEKİ TARİH MANZUMELERİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Öz

Osmanlı tarihleri, siyasi tarihi kronolojik olarak ele almakla birlikte ortaya çıktığı dönemin sosyolojik yapısı, devletin işleyişi, ekonomik gelişmeler, toplumun yaşayış biçimi ve bunların yanında edebî çevre ile ilgili bilgiler de verir. Bu sebeple Osmanlı tarihleri tarih araştırmalarının en temel kaynakları olmakla birlikte bu eserlerde, sosyal bilimlerin hemen her alanı için önem arz eden verilerle karşılaşmak mümkündür. Bu metinler müelliflerinin edebiyat ve özellikle şiirle yakından ilgili olmaları sebebiyle edebiyat tarihi araştırmalarına da katkı sağlayacak veriler sunar. Osmanlı tarihlerinde yaşanmış bir olayın şaire ve şiire malzeme olması ya da bu kitaplarda bir şairin öyküsü, şiiri hakkında bir bilgiye rastlanması tarih ve edebiyatı sıkı ilişkiye sahip iki bilim dalı olarak ortak bir paydada buluşturmaktadır. Bu çalışmada Klasik edebiyat araştırmalarının bir kaynağı olarak mensur Osmanlı tarihleri hakkında genel bir çerçeve çizilecektir. Bu bağlamda zengin bir edebî malzemeye sahip olan Kâtip Çelebi’nin Fezleke’sindeki tarih manzumeleri; müellif, muhteva, işlev ve kaynak bakımından incelenecektir. Eserde tespit edilen manzumelerle bunlara dair tür, konu, vezin vd. bilgiler tablo hâlinde sunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı kronikleri, tarih, şiir, Kâtip Çelebi, Fezleke

Ақындар мен тарихшылар: Қатип Челебидің «Фезлекедегі» тарихи жырларын зерттелуі

Öz

Осман кезеңін қамтитын тарихи кітаптар, саяси тарихты хронологиялық тәртіппен зерттеуге мүмкіндік бере отырып, мемлекеттің пайда болған кезеңіндегі социологиялық құрылым, мемлекеттің қызметі, экономикалық даму, қоғамның өмір салты, сондай-ақ әдеби орта туралы мәліметтер береді. Осы себепті Османлы тарихтары тарихи зерттеулердің ең негізгі көздері болғанымен, бұл еңбектерде дерлік әлеуметтік ғылымдардың әрбір саласы үшін маңызды деректерді кездестіруге болады. Бұл мәтіндердің авторлары әдебиетпен, әсіресе поэзиямен тығыз байланысты болғандықтан, әдебиет тарихын зерттеуге септігін тигізетін деректер береді. Османлы тарихындағы оқиғалардың поэзиялық шығармаларға арқау болғандығы және бұл кітаптарда ақынның өмірбаяны және оның поэзиясы туралы мәліметтердің болуы тарих пен әдебиет сияқты екі саланы біріктіреді. Бұл зерттеуде классикалық әдебиет зерттеуінің басты әдебиет көзі ретінде прозалық Османлы тарихы туралы жалпы негізі қалыптасады. Бұл тұрғыда әдеби материалы мол Қатип Челебидің «Фезлекедегі» тарихи жырлары; автор, еңбектің мазмұны және басты әдебиет көзі тұрғысынан қарастырылады. Шығармада анықталған өлеңдерге қатысты жанр, тақырып, өлең өлшемі т.б. ақпараттар кесте түрінде беріледі.

Anahtar Kelimeler

Османлы хронологиясы, тарих, өлең, Катип Челеби, Фезлеке

Kaynakça

• Açıkgöz, N. (2017). Riyâzü’ş-Şuara (Tezkiretü’ş-Şuara) Riyâzî Muhammed Efendi. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• Aksoyak, İ. H. (t.y.). Kesbî/ Kısbî. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/kesbi-kisbi-kesbi-mehmet-efendi. ErişimTarihi: 03.01.2023.
• Atalay, M. (2008). Nef’î ve Sınır Ötesine Yazdığı İki Farsça Kaside. Doğu Araştırmaları Dergisi, 1(1), 25-48.
• Aycibin, Z. (2007). Kâtip Çelebi, Fezleke (Tahlil ve Metin). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi.
• Aydın, M. (2001). Osmanlı Dünyasında Yahudi Kira Kadınlar. Belleten, 65(243), 623-636.
• Aykut, Ş. N. (2010). Musibetnâme Tahlil- Metin İndex / Hüseyin Tûgî. Türk Tarih Kurumu.
• Baykal, B. S. (1982). Peçevi Tarihi (C. 2). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Beyhan, M. A. (2003). Câbî Tarihi (Târih-i Sultan Selim-i Sâlis ve Mahmûd-ı Sânî ). Türk Tarih Kurumu.
• Cançelik, A. (2014). Tarih Kaynağı Olarak 16. Yüzyıl Divan Şiiri. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Çakırcı, M. (2006). Hâkim Mehmet Efendi Divanı (inceleme-transkripsiyonlu metin). Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Çaldak, S. (2006). Eski Türk Edebiyatında Nesir (Düz Yazı). Eğitim Dergisi, Ağustos S. 77-78. s. 74-90.
• Çipiloğlu, A. R. (2005). Şânîzâde Mehmed Atâullah ve divanı. Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Develi, H. (2010). Söze Boğulan Tarih: Osmanlı Tarih Yazıcılığının Dili. İçinde Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları V Nesrin İnşâsı: Düzyazıda Dil, Üslûp ve Türler (ss. 84-123). Turkuvaz.
• Di̇ri̇öz, M. (1977). Nevî. Türkoloji Dergisi, 7 (1), s.83-100.
• Donuk, S. (2017a). Hadâ’iku’l-Hakâ’ik Fî Tekmileti’ş-Şakâ’ik Nev‘îzâde Atâyî’nin Şakâ’ik Zeyli (C. 2). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Donuk, S. (2017b). Hadâ’iku’l-Hakâ’ik Fî Tekmileti’ş-Şakâ’ik Nev‘îzâde Atâyî’nin Şakâ’ik Zeyli (C. 1). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Ekinci, R. (2017). Zeyl-i Şakâyık, Uşşâkizâde İbrâhim Hasîb Efendi. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Güngör, T. (2019). Hâkim Efendi Tarihi, Mehmed Hakim Efendi (C. 1-1). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Gürışık, B. (2005). Peçevî Tarihi (46b -80a Metin, Dizin, Özel Adlar Sözlügü). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Horata, O. (2002). Evliya Çelebi’nin Seyahatnâmesi’ndeki Manzum Kısımlar. Türkoloji Araştırmaları, HÜ Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Dergisi, 3, 34-44.
• Hüseyn, F. (2015). XVI - XVIII. Yüzyıllarda İrevan Şehrinin Tarihinden (Osmanlı kaynaklarına binâen). Yeni Türkiye Dergisi, 78, 690-695.
• İnalcık, H. (2022). Şair ve Patron-Patrimonyal Devlet Sistemi ve Sanat Üzerinde Sosyolojik Bir İnceleme. Doğu Batı.
• İpşirli, M. (2007). Mustafa Nâimâ Efendi- Ravzatü’l- Hüseyn fî Hülâsati Ahbâri’l- hafikayn (Nâimâ Tarihi) (C. 2). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• İpşirli, M. (2013). “Zekeriyyâ Efendi, Bayramzâde”. TDV İslam Ansiklopedisi. (C. 44, s. 211-212). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• İsen Durmuş, T. I. (2006). II. Selim Dönemi Sonuna Kadar Osmanlı Edebi Hâmîlik Geleneği. İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Kaçar, M. (2010). İbni Kemâl Dîvânı’nın incelenmesi (Nazım bilgisi, belâgat—Üslûp ve dil özellikleri—Muhtevâ). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Kahraman, S. A. (2021). Evliya Çelebi Seyahatnâmesi: İstanbul. İstanbul Ticaret Odası.
• Kahraman, S. A., & Dağlı, Y. (2003). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnâmesi: İstanbul (C. 1-1. Kitap 1.cilt). İstanbul: YKY.
• Kavruk, H. (t.y.). Şeyhülislam Yahya Divanı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10655,seyhulislamyahyadivanihasankavrukpdf.pdf?0. Erişim Tarihi: 09.03.2023.
• Kaya, B. A. (2017). Azmizâde Hâletî Divanı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• Kaya, U. (2019). Kâtip Çelebi’nin Fezleke’sindeki Şair Biyografileri. Kütahya Dumlupınr Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Kayabaşı, B. (1997). Kafzâde Fâizî’nin Zübdetü’l-eşar’ı. İnönü Üniversitesi Basılmamış Doktora Tezi.
• Kayalık Şahin, D. (2020a). Hâkim Tarihi’nde Yer Alan Tarih Manzumeleri Üzerine Bir İnceleme. Bartın Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi, 1(13), 126-173.
• Kayalık Şahin, D. (2020b). Vak’anüvîs Tarihlerinde Edebî Muhteva (1. bs). Paradigma Akademi.
• Kayalık Şahin, D. (2021). Fezleke ve Na’îmâ Tarihi’nde Yer Alan Şair ve Yazar Biyografilerinin Mukayesesi. İçinde İslam Medeniyetinin Keşfi Kâtip Çelebi’yi Anlamak. Hiper.
• Kayayurt, Z. (2005). Peçevi Tarihi (317b -351a Metin, Dizin, Özel Adlar Sözlüğü). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Kazan, H. (2007). Arşiv belgeleri çerçevesinde XV. ve XVI. Asırlarda Osmanlı Sarayının Sanatı Himayesi. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Kırkkılıç, A. (2012). Muradi Divanı (Sultan Üçüncü Murat). Yazma Eser Kurumu Başkanlığı.
• Küçük, S. (1988). Bakî Divanı. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• Külekçi, N. (1985). Gani-zade Nadiri: Hayatı, edebi kişiliği, eserleri, divanı ve Şeh-name’sinin tenkidli metni. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Kütükoğlu, B. (1974). Katip Çelebi’nin “Fezleke”sinin Kaynakları. İstanbul Üniversitesi.
• Metin, M. (2006). Peçevî Tarihi Edisyon Kritiği Bağdat Nüshası (284-317 Metin, Dizin, Özel Adlar Sözlügü). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Oğuz, H. (2005). Erken dönem Osmanlı tarihlerinde epik unsurlar (Tevârîh-i Âl-i Osmanlar). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Ortaylı, İ. (2011). Tarih Yazıcılık Üzerine. Cedit.
• Özkan, M. (2016). Osmanlı’da İlmihal Geleneği: Kadızâde Mehmed Efendi (1045/1635) ve “Risâle-i Kadızâde” Adlı Çalışması. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 27.
• Öztürk, F. (2016). Osmanlı Biyografi Geleneğinde kâtib Çelebi’nin Fezleke’si. Hikmet Akademik Edebiyat Dergisi, Prof. Dr. Abdülkerim Abdülkadiroğlu Özel Sayısı (3), 156-162.
• Pehlivan Erenbaş, S. (2021). Erken Dönem Osmanlı Kroniklerinde Coğrafi Terimlerin Art ve Eş Zamanlı Dil İncelemesi. Ege Üniversitesi Sosyal bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Prochazka-Eisl, G. (2021). Osmanlı Nesrinde Ekleme Şiirler: Sadece Süsleme ve Dekorasyon mu? (A. Karakaş, Çev.). Hikmet Akademik Edebiyat Dergisi, Yunus Emre’den Mehmed Akif’e Şiir Özel Sayısı.
• Prockazka-Eisl, G. (2018). Şiirler Tarih Yazmak XVI. Yüzyılın Sonlarında Derlenen Bir Mecmua Örneğinde. 1(1), 32-49.
• Şimşek, H. (2005). Peçevî Tarihi (355b-364b, Zeyl 365a-393a Metin, Dizin, Özel Adlar Sözlüğü). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Tosun, S. (2011). Hâfız Ahmed Paşa Divanı ve İncelemesi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Türköz, E. (2020). 15. Yüzyıl Osmanlı tarihlerinde halk edebiyatı unsurları ve eğitsel iletiler. Necmettin Erbakan Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Yağcı, T. (2021). Aşkî Mustafa Efendi’nin Medine Tarihi’nde Yer Alan Manzum Tanıklar. Kırklareli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Zübeyiroğlu, R. (1989). Mecmu’âtü’t-Terâcim Mehmed Tevfik Efendi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.