AVRUPA VE TÜRK DİLLERİNDE ADLANDIRMA: GÖKKUŞAĞI ÖRNEĞİ

Yıl 2023, Sayı: 115, 45 - 65, 30.09.2023

Vildan Öncül

https://doi.org/10.59358/ayt.1322970

Öz

İnsanlar için bir varlığa ad vermek onu “tanıdığı, bildiği” anlamına gelir. Başka bir ifadeyle adlandırılmayan varlıklar “tanınmıyor, bilinmiyor” demektir. İnsanoğlu var olduğundan beri çevresini tanımaya ve tanıdığı varlıklara ad vermeye çalışmıştır. Bu bir çeşit kendisini güvende hissetme isteğidir. Çünkü insan bilinmeyenden korkar, tedirgin olur. Ancak varlıkları adlandırdığında egemenlik kurduğunu düşünür, kendini güçlü hisseder. Varlıkları birbirinden ayıran en temel özellik adlarıdır. Ad varlığın göstergesi değil, kendisidir. Adlandırıldığında o varlık bilinmiş olur. İnsanlar önce duyularıyla hissettiği, gördüğü, dokunduğu, işittiği, tattığı, kokladığı nesneleri adlandırır; sonrasında duygularıyla oluşan soyut kavramlara ad verir. Bu adlandırmaların neye göre, hangi mantıkla, nelerden etkilenerek yapıldığı önemli bir konudur. Her toplumun aynı şekilde adlandırma yapmadığı bilinmekle beraber farklı kültüre sahip toplulukların hangi yöntemle adlandırma yaptığı; kültürel değerlerin, yaşam tarzı ve coğrafi şartların adlandırmalarda nasıl rol oynadığı bilim insanlarının eskiden beri yanıt aradığı sorulardır. Bu çalışmada “gökkuşağı” sözcüğünün farklı dil ailelerinde adlandırma şekli araştırılmıştır. Altay dil ailesinde bulunan Türkçe ve Hint-Avrupa dil ailesinin Avrupa kolunda bulunan diller “gökkuşağı” sözcüğü esas alınarak karşılaştırılmış, Türk dillerinde “gökkuşağı" sözcüğünün anlamsal, Avrupa dillerinde ise görsel algı üzerinden değerlendirildiği sonucuna ulaşılmıştır. Araştırmada nitel araştırma yöntemlerinden doküman incelemesi yöntemi kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Dilde adlandırma, Altay dil ailesi, Türk dilleri, Avrupa dil ailesi, gökkuşağı.

ЕУРОПА ЖӘНЕ ТҮРКІ ТІЛДЕРІНДЕ АТ БЕРУ: КЕМПІРҚОСАҚ СӨЗІ МЫСАЛЫНДА

Öz

Адамдар үшін объектіні атау оны "біледі"деген ұғымды білдіреді. Басқаша айтқанда, аталмаған нысандар "танылмаған, белгісіз" дегенді білдіреді. Адамзат өмір сүргеннен бері ол қоршаған ортаны білуге және өзі білетін тіршілік иелеріне есімдер беруге тырысты. Бұл оның өзін қауіпсіз сезінуге деген ұмтылыстың бір түрі. Өйткені адам белгісізден қорқады, қобалжиды. Бірақ ол объектілерге ат бергенде, өзін егемендікке иемін деп ойлай бастайды, өзін күшті сезінеді. Нысандарды бір - бірінен ажырататын ең негізгі қасиеттер-олардың атаулары. Ол аталған кезде бұл нысан белгілі болады. Есім объектіден бөлек өзі өмір сүре алады. Адамдар алдымен сезінетін, көретін, ұстайтын, еститін, дәмін тататын, сезімдерін иіскейтін заттарды атайды; содан кейін ол өзінің эмоцияларымен қалыптасқан абстрактілі ұғымдарды атайды. Адамдардың ат бергенде қандай логика қолданды, мәдени құндылықтар, өмір салты және географиялық жағдайлардың әсері қандай болды - бұл ғалымдардың ежелден бері жауап іздеген сұрақтары. Бұл ғылыми зерттеуде еуропа және түркі халықтарында " кемпірқосақ " сөзінің аталуы анықталды. Алтай тілдері тобына кіретін түркі тілдері және үндіеуропалық тілдер тобының еуропалық тармағына кіретін тілдеріндегі "кемпірқосақ" сөзінің шығу тегі салыстырылды; Түркі тілдерінде "кемпірқосақ" сөзі семантикалық, ал еуропа тілдерінде визуалды қабылдау арқылы бағаланды деген қорытынды жасалды. Зерттеу үшін сапалы зерттеу әдістеріне жататын құжаттарды сараптау әдісі қолданылды.

Anahtar Kelimeler

ат беру, Алтай тілдер тобы, Түркі тілдері, Еуропа тілдер тобы, кемпірқосақ.

NAMING IN EUROPEAN AND TURKISH LANGUAGES: THE RAINBOW EXAMPLE

Öz

For people, giving a name to an entity means that they “know, recognize” it. In other words, entities that are not named mean “unrecognized, unknown”. Since mankind has existed, it has tried to recognize its surroundings and give names to the beings it knows. It's a kind of desire to feel safe. Because a person is afraid of the unknown, he becomes agitated, but when he names beings, he thinks that he is establishing sovereignty, he feels powerful. The most basic feature that distinguishes entities from each other is their names. The name is not an indicator of existence, it is itself. When it is named, that being becomes known. People first name the objects they feel, see, touch, hear, taste, smell with their senses; then they name the abstract concepts formed with their feelings. It is an important issue according to which situation, with what logic and influenced by which these designations are made. Although it is known that not every society names in the same way, the method by which communities with different cultures name; how cultural values, lifestyle and geographical conditions play a role in naming are questions that scientists have been searching for answers since ancient times. Turkish languages in the Altay language family and European languages in the Indo-European language family have been compared based on the word “rainbow”. It has been concluded that the word “rainbow” in Turkish languages is evaluated semantically, and in European group languages it is evaluated through visual perception. Document review method, one of the qualitative research methods, was used in the research.

Anahtar Kelimeler

Naming in the language, Altay language family, Turkish languages, European language family, rainbow.

Обозначение названий в европейских и тюркских языках на примере слова «радуга»

Öz

Для людей присвоение имени какому-либо объекту или явлению означает, что они “знают, распознают” его. Другими словами, объекты или явления, которые не названы являются “непризнанными, неизвестными”. С тех пор как человечество существует, оно пыталось распознать свое окружение и обозначить его названиями. Это своего рода желание чувствовать себя в безопасности. Поскольку человек боится неизвестного, он приходит в возбуждение, но когда оно называет его, он думает, что устанавливает суверенитет, он чувствует себя могущественным. Самой основной особенностью, которая отличает объекты друг от друга, являются их имена. Название - это не показатель существования, оно существует само по себе. Когда объекту дают имя, он становится известным. Люди сначала называют объекты, которые они ощущают, видят, осязают, слышат, пробуют на вкус, обоняют своими органами чувств; затем они называют абстрактные понятия, сформированные их чувствами. Это важный вопрос, в зависимости от того, в какой ситуации, с какой логикой и под влиянием чего делаются эти обозначения. Хотя известно, что не все общества дают названия одинаково, метод, с помощью которого сообщества с разными культурами, культурными ценностями, образом жизни, географическими условиями дают названия - это вопрос, на который ученые искали ответы с древних времен. В данном исследовании тюркские языки алтайской языковой семьи и европейские языки индоевропейской языковой семьи были сопоставлены на основе анализа слова “радуга”. Был сделан вывод, что слово “радуга” в тюркских языках оценивается семантически, а в языках европейской группы оно оценивается посредством визуального восприятия. В исследовании использовался метод анализа документов, как один из качественно важных методов исследования.

Anahtar Kelimeler

наименование в языке, алтайская языковая семья, тюркские языки, европейская языковая семья, радуга.

Kaynakça

• Akçataş, A. (2022). Adlandırma ve anlamlandırma. Journal Of International Social Sciences Academic Researches, 6(11), 52-63.
• Aksan, D. (2000). Her yönüyle dil-ana çizgileriyle dilbilim. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Albayrak, R. (2004). Toponim teknikleri ve Kafkasya-Borçalı yer adları. Ankara: Berkan.
• Arıkoğlu, E., Alimova, C., Askarova, R. ve Selçuk, B.K. (2017). Kırgızca-Türkçe Sözlük CI-II. Bişkek: Manas Üniversitesi Yayınları. ISBN:978-9967-31-580-8
• Ayaz, E. S. ve Ayaz, S. (2010) Iğdır ili yer adlarında kullanılan renk adları üzerine bir inceleme. I. Uluslararası Aras Havzası Sempozyumu, 299-307, Kars.
• Aydar, H. ve Ulutaş, İ.(2010). Dilin kökeni: Kur’an-ı kerim ve diğer kutsal kitaplara göre dil olgusu. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 5(4), 679-696.
• Баскаков, Н. А. и Инкижекова-Грекул, А. И. (1953). Хакасско Русский словарь. Москва: Министерство Культуры СССР Главиздат.
• Bosnalı, S.(2016). The Khalaj people and their language. İçinde S. Eker ve Ü. Çelik Şavk (Ed.), Uluslararası Türk Akademisi Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Tehlikedeki Türk Dilleri II A: Örnek Çalışmalar, 2 (ss. 271-292).
• Budak, S. (2009). Psikoloji sözlüğü. Ankara: Bilim ve Sanat.
• Çoruhlu, Y. (2010). Türk mitolojisinin ana hatları. İstanbul: Kabalcı.
• Demir, T. D. (2021). Ural-Altay kuramı. International Journal of Volga - Ural and Turkestan Studies (IJVUTS), 3 (5), 131-136.
• Ercilasun, A. B. (2013). Türkçenin dünya dilleri arasındaki yeri. Dil Araştırmaları, 12, 17-22.
• Ercilasun, A. B. (2021). Dilin doğuşu ve evrimi: basamak teorisi. Journal of Language Studies, 15(29), 1-17.
• İnam, A. (2015). Dilin dillendirdiği. Türk Dili, 20-29.
• Kalafat, Ş. (2018). Kültürel bellek metaforu olarak derleme sözlüğündeki gökkuşağı adları. OPUS Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi, 9(16), 1143-1166.
• Karaağaç, G. (2013). Dil bilimi terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Karakulak, N. (2015). Renklerde adlandırma. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Adnan Menderes Üniversitesi, Aydın.
• Karakurt, D. (2011). Türk söylence sözlüğü. Google Kitap Projesi. ISBN 978-605-5618-03-2. Karaman, B. İ. (2009). Terim oluşturma yöntemleri. Belleten, 57(2), 45-59.
• Kerimoğlu, C. (2016). Dilin kökeni arayışları I: dilin kökeniyle ilgili akademik tartışmalar. Dil Araştırmaları, 18, 47-84.
• Kıral, B. (2020). Nitel bir veri analizi yöntemi olarak doküman analizi. Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8 (15), 170-189.
• Koç, K., Bayniyazov, A. ve Başkapan, V. (2003). Kazakşa Türikşe sözdik, Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi sözlüğü. Türkistan: Turan Baspası.
• Madvaliyev, A. (2006-2008). Oʻzbek tilining izohli lugʻati. 80 000 ortiq soʻz va soʻz birikmasi, tahriri ostida. Toshkent: "Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi" Davlat ilmiy nashriyoti.
• Maräcz, L. (2015). Towards Eurasian linguistic isoglosses: The Case of Turkic and Hungarian. Astana: International Turkic Academy.
• Ölmez, M. (1998). Tibet Buddhizmine ait eski Uygurca bahşı ögdisi. In Jens Peter LAUT ve Mehmet Ölmez, Bahşı Ögdisi. Festschrift for Klaus Röhborn anliijich seines, 60, 261-293.
• Öngel, H. B. (1999). Erken İç Asya şaman geleneklerinde ok-yay simgeselliği ve okçuluk. Gazi Beden Eğitimi ve Spor Bilimleri Dergisi, IV, 4, 51-72.
• Öztürk, Ö. (2016). Dünya mitolojisi. Ankara: Nika.
• Redhouse Yayıncılık (2005). Redhouse İngilizce-Türkçe/Türkçe-İngilizce sözlük. İstanbul: Redhouse. Pfeifer, W. (1997). Etymologisches wörterbuch des Deutschen. München: dtv Verlagsgesellschaft mbH & Co. KG.
• Sarı, İ. (2013). Dilde yeniden adlandırma ihtiyacı: retronimler. Türkbilig, 25: 19-26.
• Sarp, F. T. (2013). İşitme engelli bireylerde görsel algı. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Arel Üniversitesi, İstanbul.
• Saraç, T. (2009). Büyük Fransızca-Türkçe sözlük. İstanbul: Can.
• Saussure, F. D. (1998). Genel dilbilim dersleri. Berke Vardar (çev.), İstanbul: Multilingual.
• Şahin, İ. (2021). Adbilim. Ankara: Pegem Akademi.
• Tavkul, U. (2016). Karaçay-Malkar panteonunda tabiat tanrıları ve ritüeller. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 9(17), 217-242.
• Türkdil, Y. (2023). Çağdaş Türk lehçelerinde ağaçkakanın adlandırma yöntemleri. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 10, 776-787.
• Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2008). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Ankara: Seçkin.
• Yong-Söng, Li (2015). Names for rainbow in the Turkic Languages. Türk Dilleri Araştırmaları, 25(1), 121-154.
• Zülfikar, H. (1991). Terim sorunları ve terim yapma yolları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• URL-1 https://www.nisanyansozluk.com [Erişim tarihi: 07.04.2023 saat: 02.40]
• URL-2 https://turklehceleri.org/tr/sözlük [Erişim tarihi: 08.04.2023 saat: 21.30]
• URL-3 https://translate.yandex.com/tr/ [Erişim tarihi: 09.04.2023 saat: 22.30]
• URL-4 https://www.turkcebilgi.org/edebiyat/dil-bilgisi/dillerin-siniflandirilmasi-232820_2.html [Erişim tarihi: 24.04.2023 saat: 23.40]
• URL-5 https://ru-crh-dict.slovaronline.com/search [Erişim tarihi: 20.06.2023 saat: 23.00]
• URL-6 https://rus-symbols-emblems.slovaronline.com [Erişim tarihi: 20.06.2023 saat: 00.13]
• URL-7 https://sozluk.gov.tr/ [Erişim tarihi: 02.07.2023 saat: 00.42]
• URL-8 https://islamansiklopedisi.org.tr/kuzah [Erişim tarihi: 03.07.2023 saat: 18.00]
• URL-9 Kalnazarov, A. (2020). https://kazislam.kz/kempirqosaq-sozi-qajdan-shyqqan/ [Erişim tarihi: 03.07.2023 saat: 00.46]