SON DÖNEM ÇAĞATAY YAZI DİLİNİN TEMSİLCİSİ NURMUHAMMED ANDELİB’İN KISSA-YI FİRʽAVN DESTANI

Yıl 2023, Sayı: 115, 127 - 149, 30.09.2023

Hanife Gezer

https://doi.org/10.59358/ayt.1344923

Öz

“Andelib” mahlası ile eserler veren Nurmuhammed, Özbek ve Türkmen edebiyatının müşterek şairlerindendir. 1710/ 1711- 1770 yıllarında Harezm bölgesinde yaşadığı tahmin edilen şairin Yusuf u Züleyha, Leyla ve Mecnun, Sa’d Vakkas, Zeynü’l-arab, Baba Rûşen, Kıssa-yı Firʽavn, Oğuznâme gibi eserlerinin yanında şiirleri ve çevirileri de bulunmaktadır. Gazel, murabba, muhammes, müseddes ve tahmis nazım şekillerinde şiirler veren şair en çok tahmisleriyle tanınmıştır. Tahmislerini başta Ali Şir Nevâyî olmak üzere Câmî, Fuzûlî, Meşreb, Ubeydî gibi şairlerin gazellerine yazmıştır. Bugüne kadar şaire ait tam bir divan bulunamasa da şiirlerinden bazılarının bir araya toplandığı Beyazlar bulunmaktadır. Ayrıca Özbekistan Ebû Reyhan El-Birûnî Şarkşinaslık Enstitüsü Yazma Eserler Kütüphanesi’nde Şâhnâme-yi Dîvâne Andelib adı altında toplanmış şiirleri mevcuttur. Şair sadece telif eserler vermemiş aynı zamanda Tacikçe’den Mirza Hemdem destanını ve Arapçadan Nesîmî’nin şiirlerini Türkçeye aktarmıştır.
Destan yazma geleneğinin 18. yüzyıldaki en önemli temsilcilerinden biri olan Andelib’in eserleri üzerine çeşitli çalışmalar yapılmasına rağmen hâlâ hiç bir çalışmaya konu olmayan eserleri mevcuttur. Daha önce hiç bir çalışmaya konu olmayan Kıssa-yı Firʽavn hakkındaki bu çalışmada, önce Andelib’in hayatı hakkında bilgi verilecek ve şairin Özbekistan Ebû Reyhan El-Birûnî Şarkşinaslık Enstitüsü Yazma Eserler Kütüphanesi’nde bulunan eserleri tanıtılacaktır. Daha sonra bu çalışmanın konusu olan 3842/6 numarada kayıtlı Kıssa-yı Firʽavn adlı eserin dil özellikleri ve çeviri yazı işaretleri ile aktarılan metni verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Son dönem Çağatay Türkçesi, Hive Hanlığı, Nurmuhammed Andelib, Firʽavn, Hz. Musa.

СОҢҒЫ ДӘУІРДЕГІ ЧАҒАТАЙ ЖАЗБА ТІЛ ӨКІЛІ НҰР МҰХАММЕД ӘНДЕЛІБТІҢ ҚИССА-ЙИ ФИРʽАВН ДАCTAHЫ

Öz

Әнделіп лақап атпен шығармалар тудырған Нұрмұхаммед – өзбек пен түрікмен әдебиетінің ортақ ақындарының бірі. 1710/1711-1770 жылдар аралығында Хорезм өлкесінде өмір сүрген деп есептелетін ақынның, «Жүсіп пен Зылиха», «Ләйлі мен Мәжнүн», «Саа'д Ваккас», «Зейну'л-араб», «Баба Рушен», «Қисса-и Фир'aвн», «Оғызнама» сияқты шығармаларымен қатар өлеңдері мен аудармалары да бар. Өлеңдерін ғазел, мүрабба, мұхаммес, мүседдес, тахмис өлең буындарын қолдана отырып жазған ақын ең көп өз тахмистерімен танымал. Ол өз тахмистерін Джами, Фузули, Мешреб, Үбейді сияқты ақындардың, әсіресе Әлішер Науаидың ғазелдері негізінде жазды. Осы уақытқа дейін ақын шығармаларының толыққанды жинағы (диваны) табылмаса да, оның кейбір өлеңдері жинақталған Beyaz атты кітаптар бар. Бұған қоса Өзбекстанның Әбу Рейхан әл-Бируни атындағы шығыстану институтының қолжазбалар кітапханасында «Шахнама-йи Диван-ы Анделиб» атты екі түрлі нұсқада жинақталған өлеңдері бар. Ақын авторлық туындылар жазып қана қоймай, «Мырза Хемдем» дастаны мен Насимидің өлеңдерін парсы тілінен түрік тіліне аударды.
XVIII ғасырдағы эпос жазу дәстүрінің маңызды өкілдерінің бірі Әнделіптің шығармашылығына қатысты түрлі зерттеулер жүргізілгенімен, ақынның әлі күнге дейін ешбір зерттеудің тақырыбы болмаған еңбектері бар. Осы себепті бүгінгі таңда Өзбекстанның Әбу Рейхан әл-Бируни атындағы шығыстану институтының қолжазбалар кітапханасындағы Әнделіп шығармаларының шағын томдары бойынша зерттеу жұмысын жүргізу жоспарлануда. Бұрын-соңды ешбір зерттеу тақырыбы болмаған «Қисса-и Фир'aвн» туралы бұл зерттеуде алдымен Әнделіптің өмірі туралы мәліметтер беріліп, оқырман назарына ақынның Өзбекстандағы Әбу Рейхан әл-Бируни атындағы шығыстану институтының қолжазбалар кітапханасындағы шығармалары ұсынылады. Одан кейін бұл зерттеудің тақырыбы болып табылатын 3842 нөмірімен тіркелген «Қисса-и Фир'aвн» атты шығарманың тіл ерекшеліктері мен транскрипция белгілерімен жазылған мәтіні беріледі.

Anahtar Kelimeler

Шағатай түріктерінің соңғы кезеңі, Хиуа хандығы, Нұрмұхаммед Әнделіп, Фирʽавн, Хз. Мұса.

THE STORY OF FİRʽAVN EPİC OF NURMUHAMMED ANDELİB, THE REPRESENTATİVE OF THE LATE CHAGATAY WRİTTEN LANGUAGE

Öz

Nurmuhammed, who produced works with the pseudonym “Andelib”, is one of the joint poets of Chagatay and Turkmen literature. The poet, who is estimated to have lived in the Harezm region between 1710/ 1711-1770, has poems besides his works such as Yusuf u Züleyha, Leyli and Mecnun, Sa'd Vakkas, Zeynü'l-arab, Baba Rûşen, Kıssa-yı Firʽavn, Oğuznâme. The poet, who gave poems in gazel, murabba, muhammes, müseddes and tahmis verse forms, is best known for his tahmis. He wrote his tahmis in the ghazals of poets such as Fuzûlî, Câmî, Ubeydî, especially Ali Şir Nevâyî. Although a complete divan belonging to the poet has not been found so far, there are Beyaz (a kind of poetry anthology) in which some of his poems are collected. In addition, there are poems collected under the name of Shahnameh-yi Dîvâne Andelib in the Library of Manuscripts of Uzbekistan Ebû Reyhan El-Birûnî Orientalism Institute. The poet not only produced copyrighted works, but also transferred the epic of Mirza Hemdem from Persian to Turkish.
Despite the various studies on the works of Andelib, one of the most important representatives of the tradition of writing epics in the 18th century, there are still works that are not the subject of any study. In this study about Kıssa-yı Firʽavn, which has never been the subject of a study before, information about Andelib's life will be given first, and the poet's works in Uzbekistan Ebû Reyhan El-Birûnî Orientalism Institute Manuscripts Library will be introduced. Then, the text of the work called Kıssa-yı Firʽavn, which is the subject of this study, registered with the number 3842/6, will be given with its language features and transliteration signs.

Anahtar Kelimeler

Late Chagatay Turkish, Khiva Khanate, Nurmuhammed Andelib, Pharaoh, Hz. Moses.

ЭПОС КИССА-ЙИ ФИРАВН НУР МУХАММЕД АНДЕЛИБ, ПРЕДСТАВИТЕЛЬ ЧАГАТАЙСКОЙ ПИСЬМЕННОСТИ ПОСЛЕДНЕГО ПЕРИОДА

Öz

Нурмухаммед, создававший произведения под псевдонимом Андалиб, является одним из классиков как узбекской, так туркменской литературы. Перу поэта, который предположительно жил в окрестностях Хорезма в период между 1710/1711-1770 гг., наряду с такими произведениями, как «Юсуф и Зулейха», «Лейли и Меджнун», «Саа'д Ваккас», «Зейну'л-араб», «Баба Рушен», «Кисса-и Фир'aвн», «Огуз-Наме» принадлежат также поэмы и переводы произведений с других языков. Классик поэзии, писавший стихи в таких стихотворных жанрах, как газель, мурабба, мухаммес, мюседдес и тахмис, наиболее известен своими произведениями в жанре тахмис. Он писал свои тахмисы в газелях таких поэтов, как Джами, Физули, Мешреб, Убейди и особенно Алишера Навои. Хотя до сих пор не было обнаружено полноценного собрания сочинений (дивана) поэта, существуют книги под названием Beyaz, в которых собраны некоторые его стихи. Кроме того, в библиотеке рукописей Института востоковедения им. Абу Райхана аль-Бируни в Республике Узбекистан хранятся стихотворения, собранные в двух разных вариантах под названием «Шахнама-йи Диван-ы Анделиб». Поэт не только создавал авторские произведения, но и перевел с персидского на турецкий язык эпос «Мирза Хемдем» и стихи Несими.
Несмотря на различные исследования творчества Анделиба, одного из важнейших представителей традиции написания эпоса в XVIII в., до сих пор существуют произведения, не являющиеся предметом какого-либо изучения. По этой причине планируется проведение исследовательской работы над произведениями Анделиба, которые сегодня в небольших томах хранятся в библиотеке рукописей Института востоковедения имени Абу Райхана аль-Бируни в Узбекистане. В исследовании ранее не изученного произведения «Кисса-и Фир'aвн» сначала будут даны сведения о жизни Анделиба, а затем будут представлены произведения поэта, хранящиеся в библиотеке рукописей Института востоковедения имени Абу Райхана аль-Бируни в Узбекистане. Далее будет представлен анализ особенностей языка произведения «Кисса-и Фир'aвн», зарегистрированного под номером 3842 и являющегося темой данного исследования, и приведена транскрипция его текста.

Anahtar Kelimeler

Последний период Чагатайского тюрка, Хивинское ханство, Нурмухаммед Анделиб, Фиравн, хз. Моисей.

Kaynakça

• Abdullayev, V., Abdugafurov, A., Zahidov, V., İshakov, Y., Nurmuhamedov, M., Sultanov, İ., Şaabdurahmanov, Ş., Yaşın, K., Kayumov, A., Kuşcanov, M., Hayıtmetov, A., Yarkınov, S. & Yunusov, M. (1978). Özbek Edebiyatı Tarihi (3. Cilt), Taşkent: Özbekistan SSR “FAN” Neşriyatı.
• Aça, M. (2021). Oğuznamecilik Geleneği ve Andalıp Oğuznamesi. Trabzon: Alka Yayınevi.
• Biray, N.; Solmaz, S. (2022). Nurmuhammed Andelib, Yusuf u Zeliha. Ankara: Bengü Yayınları.
• Bregel, Y. (1999). Firdaws al-Iqbal: history of Khorezm. / Şir Muhammed Mirab Munis Harizmi, 1778-1829, Muhammad Rıza Mirab Agahi. Leiden : E.J. Brill.
• Gerçek, Ş. (2011). Muhammed Rızâ Âgehî’nin Firdevsü’l-İkbâl’i (100b-200a), Giriş, Transkripsiyonlu Metin, Dil-Yazım Özellikleri, Dizin-Sözlük. Yayımlanmamış Doktora Tezi: Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Jumaxo’ja, N.; Adızova, I. (2020). O’zbek Adabıyotı Tarıxı (XVI-XIX Asrı Yarmı). Taşkent: “Innovatsiya-Ziyo”. Kıssa-yı Firʽavn. Özbekistan Ebû Reyhan El-Birûnî Şarkşinaslık Enstitüsü Yazma Eserler Kütüphanesi 3842/6 numaralı el yazması.
• Kıssa-yı Yusuf u Züleyha. Özbekistan Ebû Reyhan El-Birûnî Şarkşinaslık Enstitüsü Yazma Eserler Kütüphanesi 6317 numaralı el yazması.
• Özkan, M. (2022). Hive Hanlığı (1511-1920). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Şâhnâme-yi Dîvâne Andelib, Özbekistan Ebû Reyhan El-Birûnî Şarkşinaslık Enstitüsü Yazma Eserler Kütüphanesi 596/ 4 numaralı el yazması.
• Şâhnâme-yi Dîvâne Andelib, Özbekistan Ebû Reyhan El-Birûnî Şarkşinaslık Enstitüsü Yazma Eserler Kütüphanesi 696/ 1 numaralı el yazması.
• URL-I: https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/12066,andelibpdf.pdf?0
• Vambery, H. (1867). Cagataische Sprachstudien: Enthaltend Grammatikalischen Umriss und Chrestomathie und Wörterbuch der Cagataischen, Leipzig: F. A. Brockhaus.