МИСТИКА ЖАНРЫНДАҒЫ КЕЙІПКЕРЛЕР ЖҮЙЕСІ

Yıl 2024, Sayı: 120, 107 - 125, 26.12.2024

Gulmıra Saulembek

https://doi.org/10.59358/ayt.1541306

Öz

Мистика жанрындағы кейіпкерлер жүйесі баяндаудың тереңдігі мен әсерін анықтайтын, жанрдың өзіне тән ерекшелігін айғақтайтын негізгі элемент болып табылады. Өйткені кейіпкерлер арқылы мистикалық баяндауға тән негізгі тақырыптар, мотивтер, символдар ашыла түседі. Зерттеу жұмысының мақсаты – кейіпкерлердің мистикалық әдебиеттегі рөлін, олардың қызметі мен жанрдағы қалыптасу эволюциясын талдауға бағытталған. Зерттеуде мистикалық жанрдағы кейіпкерлердің типологиясының даму кезеңдерін фольклормен және өзге әдеби жанрларман әрекеттесу, мекеншақ, наным, дүниетаным және түрлі мәдениеттер аспектісінде қарастыру міндеттері жүзеге асырылады. Сонымен қатар, мистикалық әдебиеттегі архетиптік бейнелер жүйеленіп, олардың қазіргі мәтіндердегі өзгерістері талданады. Жанрлық ерекшеліктердің қалыптасуына ықпал ететін кейіпкерлер мен сюжеттік құрылымдардың өзара әрекеттесу ерекшеліктері қарастырылады. Зерттеу классикалық әдебиеттану тәсілдері және салыстырмалы-типологиялық, мәдени-тарихи және семиотикалық талдау әдістері негізінде жүзеге асады. Зерттеу нәтижесінде «елес», «пері», «перизат» «албасты», «марту», «құбылған», «қансорғыш» сияқты мистикалық жанрдағы кейіпкерлердің негізгі түрлерінің тек сюжеттік аясындағы ғана емес, сонымен бірге мәдени-тарихи контекст аясындағы типологиялық ерекшеліктері қарастырылады. Бұл зерттеу кейіпкерлер жүйесін саралау арқылы мистика типологиясын терең түсінуге, жанр теориясының жан-жақты зерделенуіне ықпал етеді. Зерттеудің ғылыми маңыздылығы әдебиеттегі, атап айтқанда мистикадағы жанрлық құрылымдардың қалыптасу механизмдерін терең түсінуде жатыр. Жұмыстың практикалық маңыздылығы оның тұжырымдарын мистика жанрында жаңа әдеби шығармалар жасауда, сондай-ақ әдебиеттану курсын оқытуда қолдануға болады.

Anahtar Kelimeler

Мистика, фольклор, мистицизм, мифологиялық кейіпкерлер, мистикалық кейіпкерлер.

THE CHARACTER SYSTEM IN THE GENRE OF MYSTICISM

Öz

The character system in the genre of mysticism is a key element that determines the depth and impact of the narrative, defining the characteristic specificity of the genre. Through the characters, the main themes, motives, and symbols typical of the mystical narrative are revealed. This research aims to analyze the roles and functions of characters in mystical literature and examine the evolution of their development within the genre.
The study explores the stages of development in the typology of characters in the mystical genre, considering their interaction with folklore and other literary genres, as well as aspects such as space and time, beliefs, worldviews, and various cultures. Additionally, it systematizes archetypal images in mystical literature and analyzes their transformation in modern texts. The features of character interaction and plot structures that contribute to the formation of genre characteristics are also examined.
The research employs approaches from classical literary studies and methods of comparative-typological, cultural-historical, and semiotic analysis. As a result, the typological features of the main character types in mystical genres – such as “ghost,” “peri,” “fairy,” “albasty,” “martu,” “werewolf,” and “vampire” – are analyzed not only within the plot context but also in the cultural and historical context.
This research contributes to a deeper understanding of the typology of mysticism through the differentiation of character systems and a comprehensive study of genre theory. Its scientific significance lies in offering a profound understanding of the mechanisms behind the formation of genre structures in literature, particularly in the mystical genre. The practical significance of this work is reflected in its potential application to the creation of new literary works in the genre of mysticism and in teaching courses in literary studies.

Anahtar Kelimeler

Mystique, folklore, mysticism, mythological characters, mystical characters.

СИСТЕМА ПЕРСОНАЖЕЙ В ЖАНРЕ МИСТИКИ

Öz

Система персонажей в жанре мистики является ключевым элементом, определяющим глубину и воздействие повествования, что свидетельствует о своеобразии жанра. Через персонажей раскрываются основные темы, мотивы и символы, характерные для мистического повествования. Цель исследования ‒ проанализировать роль персонажей в мистической литературе, их функции и эволюцию в рамках жанра. В исследовании рассматриваются этапы развития типологии персонажей мистического жанра в контексте их взаимодействия с фольклором и другими литературными жанрами, а также с учетом аспектов, таких как пространство, верования, мировоззрение и различные культуры. Кроме того, систематизированы архетипические образы в мистической литературе и проанализированы их изменения в современных текстах. Рассмотрены особенности взаимодействия персонажей и сюжетных структур, способствующие формированию жанровых особенностей.
Исследование основано на классических литературоведческих методах, а также на методах сравнительно-типологического, культурно-исторического и семиотического анализа.
В результате исследования выявлены типологические особенности основных типов персонажей мистического жанра, таких как «призрак», «пери», «перизат», «албасты», «марту», «оборотень», «вампир», которые рассматриваются не только в сюжетном, но и в культурно-историческом контексте.
Данное исследование способствует глубокому пониманию типологии мистики через дифференциацию системы персонажей и всестороннее изучение теории жанра. Научная значимость исследования заключается в глубоком понимании механизмов формирования жанровых структур в литературе, особенно в жанре мистики. Практическое значение работы заключается в возможности использования ее выводов при создании новых литературных произведений в жанре мистики, а также в преподавании курсов по литературоведению.

Anahtar Kelimeler

мистика, фольклор, мифологические персонажи, мистические персонажи.

MİSTİK TÜRÜNDEKİ KARAKTER SİSTEMİ

Öz

Mistik türdeki karakter sistemi, anlatının derinliğini ve etkisini belirleyen, türün özgünlüğünü ortaya koyan temel bir unsurdur. Karakterler aracılığıyla mistik anlatıya özgü ana temalar, motifler ve semboller açığa çıkar. Bu araştırmanın amacı, mistik edebiyatta karakterlerin rolünü, işlevlerini ve tür içerisindeki gelişimlerini analiz etmektir. Araştırmada, mistik türdeki karakter tipolojisinin gelişim aşamaları, folklor ve diğer edebi türlerle etkileşim bağlamında ve mekân, inançlar, dünya görüşü ve çeşitli kültürler gibi unsurlar göz önünde bulundurularak ele alınmaktadır. Ayrıca, mistik edebiyattaki arketipsel imgeler sistematik hale getirilmiş ve modern metinlerdeki değişimleri analiz edilmiştir. Karakterlerin ve olay örgüsü yapılarının etkileşimi, tür özelliklerinin oluşumuna katkı sağlayan yönleriyle incelenmiştir. Araştırma, klasik edebiyat yöntemlerine ve karşılaştırmalı-tipolojik, kültürel-tarihsel ve göstergebilimsel analiz yöntemlerine dayanmaktadır. Araştırma sonucunda, “hayalet”, “peri”, “perizat”, “albastı”, “martu”, “kurt adam” ve “vampire” gibi mistik türdeki ana karakter tiplerinin tipolojik özellikleri, sadece olay örgüsü bağlamında değil, aynı zamanda kültürel ve tarihsel bağlamda da incelenmiştir. Bu araştırma, karakter sistemlerinin farklılaştırılması ve tür teorisinin kapsamlı bir şekilde incelenmesi yoluyla mistik türün tipolojisinin derinlemesine anlaşılmasına katkıda bulunmaktadır. Araştırmanın bilimsel önemi, edebiyatta, özellikle mistik türde, tür yapılarının oluşum mekanizmalarının derinlemesine anlaşılmasında yatmaktadır. Çalışmanın pratik önemi, sonuçlarının mistik türde yeni edebi eserlerin oluşturulmasında ve edebiyat derslerinin öğretilmesinde kullanılabilmesidir.

Anahtar Kelimeler

mistisizm, folklor, mitolojik karakterler, mistik karakterler.

Destekleyen Kurum

Мақала BR21882298 (ПЦФ 23-25)Қазақстан әдебиеттануы мен өнертануы әлемдік гуманитарлық білімнің тұжырымдамалық эволюциясы аясында» жобасы аясында шығарылды.

Kaynakça

• Альмуханова, Р. (2009). Қазақ фольклорындағы антикалық сарындар». Алматы: Арыс.
• Ауесбаева, П. (2009). Ертегі сюжетіндегі негізгі мотив мәні, Ақиқат. № 9, 61-64 б.
• Әсемқұлов, Т. (2016). Шығармалары. Алматы: Қазақ энциклопедиясы, Т.2: Проза, Киноромандар.
• Әуезов, М. (2004). “Эпос и фольклор казахского народа”, Кітапта. Әуезов М. Шығармаларының елу томдық толық жинағы. 14-т. – Алматы: Жібек жолы.
• Бабалар сөзі: Жүзтомдық (2011). Астана: Фолиант, Т. 74: Қиял-ғажайып ертегілер.
• Бабалар сөзі: Жүзтомдық (2006). Астана: Фолиант, Т. 39: Батырлар жыры.
• Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атаулардың дәстүрлі жүйесі (2014). Энциклопедия, 5-том. (Құраст. Н. Әлімбай). Алматы
• Қасқабасов, С. (2014). Таңдамалы. Астана: Фолиант.
• Мүбарак, Қ. (2012). Жат құшақ. Алматы: Атажұрт.
• Уалиханов, Ш. (1985). Тәңірі: Таңдамалы, Алматы: Полиграфкомбинат.