KAZAK ŞAİR ŞÂDİ TÖRE JÄÑGİRULI’NIN “NAZIM ÇEHÂR DERVİŞ” ADLI ESERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME

Yıl 2024, Sayı: 120, 147 - 167, 26.12.2024

Recep Aral , Talip Yıldırım

https://doi.org/10.59358/ayt.1557471

Öz

Kazak edebiyatına zengin bir edebî miras bırakan Şâdi Töre Jäñgirulı (1855-1933), 20. yüzyıl başlarında yazmış olduğu eserlerle Kazak yazılı edebiyatının oluşumuna katkı sağlayan önemli şairlerden biridir. Otuza yakın manzum eseri bulunan ve bunların çoğunu farklı matbaalarda bastıran şair üzerine Sovyetler Birliği dönemindeki politik sebeplerden dolayı araştırma yapılamamıştır. Şâdi, Kazak edebiyatı tarihindeki asıl yerini Doğu edebiyatının meşhur eserlerine yazdığı nazirelerle almıştır. Türk dünyası edebiyatında gerek tercüme gerekse nazire olarak kaleme alınan pek çok eser yeterli düzeyde araştırılıp incelenmemiştir. Kazakistan’da üzerine bazı çalışmalar yapılan ancak Türkiye’de henüz bilinmeyen ve çalışmamıza konu olan Şâdi’nin Nazım Çehâr Derviş adlı eseri ise bunlardan sadece biridir. Türkiye’de henüz üzerine çalışma yapılmamış manzum bir eserin alana kazandırılması amacıyla hazırlanan bu makalede, ilk olarak Farsça yazılan ve çeşitli coğrafyalara yayılarak dilsel ve kültürel zenginlikler kazanan Hikâye-i Çihâr Derviş’e nazire olarak kaleme alınan Nazım Çehâr Derviş adlı eser ele alınacaktır. Eserin ortaya çıkışı ve Kazak topraklarında yayılmasının tarihçesine yer verildikten sonra eserin nitelikleri, içeriği ve eserde yer alan hikâyeler hakkında bilgi verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Doğu edebiyatı, Kazak edebiyatı, Şâdi Töre Jäñgirulı, Hikâye-i Çehâr Derviş, nazire geleneği

ҚАЗАҚ АҚЫНЫ ШӘДИ ТӨРЕ ЖӘҢГІРҰЛЫНЫҢ «НАЗЫМ ЧЕХӘР ДЕРВИШ» ШЫҒАРМАСЫНЫ ЗЕРТТЕУ

Öz

Қазақ әдебиетіне мол әдеби мұра қалдырған Шәді төре Жәңгірұлы (1855–1933) ХХ ғасыр басында жазған шығармаларымен қазақ жазба әдебиетінің қалыптасуына үлес қосқан маңызды ақындардың бірі. Отызға жуық өлең шығармасы бар, көпшілігі әр баспаханада басылған ақын туралы Кеңес Одағы кезінде саяси себептерге байланысты зерттеу жүргізілмеді. Шәді Шығыс әдебиетінің атақты шығармаларына ұқсас шығармаларымен қазақ әдебиеті тарихында өзінің шынайы орнын алды. Түрік әлемі әдебиетінде назира .үлгісінде жазылған көптеген шығармалар тиісті деңгейде зерттелмеген. Қазақстанда Шәді ақын шығармалары зерттелгенімен Түркияда ақын және оның шығармашылығы әлі белгісіз болып тұр. Зерттеу нысанамыз болып тұрған «Назым шәр дәруіш» атты еңбегі солардың бірі ғана. Бұл мақала аталған поэтикалық шығарманы ғылыми айналымға енгізуге, оның мазмұны мен мәдени мәніне талдау жасауға арналған. Алғашында парсы тіліндегі «Төрт дервиштің бастан кешкен оқиғалары» мәтініне нәзира үлгісінде жазылған «Назым шәр дәруіш» ұлан-ғайыр аумаққа таралу барысында тілдік және мәдени мазмұны жағынан байыды. Мақалада «Назым шәр дәруіш» дастанының қазақ топырағында жасалу және бейімделу тарихы қарастырылып, оның құрылымы, мазмұны, мәтінде берілген оқиға желісі талданады.

Anahtar Kelimeler

Шығыс әдебиеті, Қазақ әдебиеті, Шәди Төре Жәңгірұлы, Хикайе Чехар Дервиш, назира дәстүрі

AN ANALYSIS ON THE WORK OF KAZAKH POET ŞÂDİ TÖRE JÄÑGİRULI NAMED “NAZIM ÇEHÂR DERVİŞ”

Öz

Şâdi Töre Jäñgirulı (1855-1933), who left a rich literary heritage to Kazakh literature, is one of the important poets who contributed to the formation of Kazakh written literature with his works written in the early 20th century. Due to political reasons during the Soviet Union period, no research could be carried out on the poet, who had around thirty verse works, most of which were printed in different printing houses. Şâdi took his rightful place in the history of Kazakh literature with his works written in verse based on the famous works of Eastern literature. Shādi’s Nazım Çehâr Derviş, which has been studied in Kazakhstan but is not yet known in Türkiye and is the subject of our study, is one of these works. This article, prepared to introduce a verse work that has not yet been studied in Türkiye, discusses Nazım Çehâr Derviş, which was written as a verse adaptation of Hikâye-i Çehâr Derviş. Originally written in Persian, this story spread to various geographies and gained linguistic and cultural richness. The history of the emergence of the work and its spread in Kazakh lands will be examined, followed by information about the qualities, content, and stories within the work.

Anahtar Kelimeler

Eastern literature, Kazakh literature, Şâdi Töre Jäñgirulı, Hikâye-i Çehâr Derviş, verse tradition

АНАЛИЗ ПРОИЗВЕДЕНИЯ КАЗАХСКОГО ПОЭТА ШАДИ ТОРЕ ЖАНГИРУЛЫ «НАЗЫМ ЧЕХАР ДЕРВИШ»

Öz

Шади Торе Жангирулы (1855–1933), оставивший значительное литературное наследие, является одним из видных деятелей казахской литературы, сыгравших важную роль в становлении казахской письменной традиции начала XX века. Автор около тридцати стихотворных произведений, многие из которых были опубликованы в различных типографиях, Шади в силу политических обстоятельств оставался вне научного анализа в советский период. Тем не менее, он занял достойное место в истории казахской литературы как поэт, создавший одни из наиболее значимых произведений восточной литературной традиции. Многие произведения поэта, как оригинальные, так и переводы, остаются недостаточно изученными в тюркской литературной традиции. Одним из таких произведений является поэма Назым Чехар Дервиш, которая, несмотря на некоторое изучение в Казахстане, остаётся практически неизвестной в Турции и является предметом настоящего исследования. Настоящая статья посвящена введению данного стихотворного произведения в научный оборот, а также анализу его содержания и культурного значения. Назым Чехар Дервиш, изначально задуманное как пародийное произведение на персидский текст Приключения Четырёх Дервишей, обогатилось с точки зрения языка и культурного содержания в процессе распространения на обширной территории. В статье будет рассмотрена история создания и адаптации данного произведения на казахской земле, проведён анализ его структуры, содержания, а также сюжетных линий, представленных в тексте.

Anahtar Kelimeler

Восточная литература, казахская литература, Шади Торе Жангирулы, Приключения четырех дервишей, пародия

Kaynakça

• Äbdiğapparova, J. (2011). XX Ğasır Basındağı Qazaq Ädebiyeti Mäseleleri Jäne Şädi Aqın. Türkistan: Turan.
• Äbdimanulı, Ö. (2012). XX Ğasır Basındağı Qazaq Ädebiyeti. Almatı: Dävir.
• Alashbayev, Y. (2021). Kazak Edebiyatı’nda Nazire Geleneği. Aydın Türklük Bilgisi, 7(1), 31-58.
• Aral, R., & Yıldırım, T. (2024). Kazak Şair Şâdi Töre Jäñgirulı’nın Hayatı, Edebî Kişiliği ve Eserleri (1855-1933). Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 17(46), 771-795.
• Benli, S. (2004). İlk Dönem Urdu Edebiyatı’na Genel Bir Bakış. Nüsha, (13), 91-106.
• Boranbayev, J. (2014). Şığıs Şayırlarınıñ Soñı: Şädi Aqın. Almatı: Bilim.
• Cihângir Töre, Ş. (1913). Nazım Çehâr Derviş. Taşkent: Litografiya Gulam Xasan Arifjanova.
• Devellioğlu, F. (1996). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın.
• Duncan Forbes, L.L.D. (1857). Bâgh o Bahâr or Tales of the Four Darweshes Translated From the Hindûstânî of Mîr Amman, of Dıhlî. London.
• Günaydın, S. (2017). Dört Derviş Hikâyesi / Hikâye-i Çihâr Derviş. İstanbul: Büyüyenay.
• Karipbayev, J. T. (2018). “Çaxor Därviş” Qissası Jäne Onıñ Nazirası. Qazaq Bilim Akademiyasınıñ Bayandamaları, (4), 259-272.
• Kelimbetov, N. (1974). Şädi Aqın. Almatı: Jazuvşı.
• Kelimbetov, N. (2004). Ejelgi Ädebi Jädigerlikter. Astana: Foliant.
• Kenjebayev, B. (1993). XX Ğasır Basındağı Ädebiyet (Jetinşi Kitap). Almatı: Bilim.
• Kuanyshbayeva, Z., & Zhiyenbayev, Y. (2017). Ayqap Dergisi ve Mağcan Cumabayev’in Şiirleri Örneğinde 20. Yüzyıl Başında Kazak Edebî Dilinde Kullanılan Kitabi Unsurlar. Bilig (80), 279-315.
• Mırzaxmetulı, M. (Ed.). (2015). Şädi Jäñgirulı: Tört Därviş Qissası. Almatı: Nurlı Älem.
• Şahmuhammed, M. A. (1986). Priklyuçeniya Çetıreh Dervişey. S. Hovari (Per. s Tadj). Duşanbe: İrfon.
• Yegevbayev, A. (2006). Qazaq Ädebiyetiniñ Tarixı 5. Tom XIX Ğasırdıñ Ekinşi Jartısı (1850-1900). Almatı: QazAkparat.
• Yıldırım, S. (2010). Hikâye-i Çihar Derviş İnceleme, Metin, Dizin. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi / Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• İnternet Kaynakları URL-1 https://franpritchett.com/00urdu/baghobahar/index.html#index. (Erişim Tarihi: 04.08.2024).
• URL-2 https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/cehar-dervis-nizari. (Erişim Tarihi: 20.08.2024). Öger, A. “Çehâr Derviş (Nizârî)”. Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü.
• URL-3 http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/car-dervis-hirami. (Erişim Tarihi: 14.08.2024). Musalı, V. “Çâr Dervîş (Hırâmî)”. Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü.