KAZAKH NATIONAL HANDICRAFTS - AN IMPORTANT PART OF TURKIC ARTISTIC CULTURE

Yıl 2025, Sayı: 122, 79 - 120, 22.06.2025

Erzhan Auelbekov , Seyfolla Bodikov Nurjan Avelbekov

Öz

This article explores the artistic characteristics and cultural significance of Kazakh national crafts within the broader context of Turkic artistic heritage. From both artistic and ideological perspectives, the ethnocultural dimensions of Kazakh folk crafts are examined, as these traditions represent a vital phase of Turkic culture due to their historical depth and intricate content. Craft forms such as weaving, leatherworking, embroidery, jewelry making, and wood and metalworking illustrate the deep-rooted connections between Kazakh and wider Turkic craft traditions. Despite the acknowledged value of Kazakh crafts, their specific role in preserving and transmitting Turkic cultural identity remains insufficiently studied. This research addresses that gap by determining the position of Kazakh folk crafts within the system of Turkic artistic culture and analyzing their artistic and spiritual significance. It highlights the symbolic meanings and historical evolution of these crafts while considering their contribution to reinforcing Turkic ethnocultural identity. Through the application of semiotic, historical, and comparative cultural methods, the study offers a comprehensive analysis of how Kazakh crafts function as an integral element of Turkic visual culture. It also identifies key comparative features between Kazakh and other Turkic craft traditions, revealing both shared motifs and region-specific expressions. Ultimately, the research clarifies the unique role of Kazakh crafts in the broader Turkic ethnocultural framework and presents valuable scholarly conclusions grounded in symbolism and aesthetic worldview.

Anahtar Kelimeler

Turkic artistic culture, folk crafts, ornaments in crafts, symbolism, general content in Turkic crafts.

KAZAK MİLLİ UYGULAMALI SANATLAR – TÜRK SANAT KÜLTÜRÜNÜN ÖNEMLİ BİR PARÇASI

Öz

Makalede Kazak halkının milli el sanatlarının Türk sanat kültüründeki yeri ve sanatsal özellikleri incelenmektedir. Tarihsel dönemlerde Türk kültürünün önemli bir kuşağını oluşturan Kazak halk el sanatlarının etno-kültürel yönleri, sanatsal ve ideolojik açıdan incelenmektedir. Özellikle dokumacılık, dericilik, nakışçılık, kuyumculuk, ahşap ve metal işçiliği gibi el sanatlarına ait örnekler, Kazak el sanatlarının Türk halklarının milli el sanatlarıyla sıkı bağını ortaya koymaktadır. Çalışma, Türk halklarının kültürel mirasının korunması ve incelenmesinde Kazak ulusal el sanatlarının eşsiz rolünün belirlenmesi ihtiyacından doğmuştur. Kazak halk sanatlarının Türk sanat kültürü sistemindeki yeri belirlenerek, sanatsal ve manevi önemi bilimsel olarak araştırılıyor. Kazak milli el sanatlarının sembolik anlamı ve tarihi gelişimi anlatılmakta, milli el sanatlarının Türk etnokültürel kimliğini güçlendirmedeki önemi üzerinde durulmaktadır. Kazak milli el sanatlarının Türk sanat kültürünün ayrılmaz bir parçası olduğu gerçeği, semiyotik, tarihî ve kültürel-karşılaştırmalı yöntemler kullanılarak kapsamlı bir şekilde analiz edilmektedir. Kazak el sanatları ile Türk sanat kültürü arasındaki ilişkinin incelenmesi sonucunda bazı temel sonuçlar ve bilimsel çıkarımlar elde edilmiştir. Türk halklarının el sanatlarının bazı karşılaştırmalı özellikleri ve Kazak el sanatlarının Türk halkları arasında tezahürleri ortaya konulmuştur. Sembolizm ve estetik dünya görüşü açısından Kazak el sanatlarının Türk etnokültüründeki eşsiz yeri tespit edilerek değerli çıkarımlarda bulunulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Türk sanat kültürü, halk sanatları, el sanatlarında süsleme, sembolizm, Türk el sanatlarında genel içerik.

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ҚОЛӨНЕРІ - ТҮРКІЛІК КӨРКЕМ МӘДЕНИЕТТІҢ МАҢЫЗДЫ БӨЛІГІ

Öz

Мақалада түркілік көркем мәдениеттегі қазақ халқының ұлттық қолөнерінің орны мен өнертанымдық ерекшеліктері қарастырылады. Түркі әлемінің көркем мәдениетінде өзінің ауқымдылығы мен күрделі мазмұндылығы арқылы, тарихи кезеңдердегі түркі мәдениетінің маңызды буынын құрайтын қазақ ұлттық қолөнерінің этномәдени аспектілері өнертанымдық, дүниетанымдық жағынан талданады. Әсіресе тоқымашылық, тері өңдеу, ою-өрнек, зергерлік, ағаш пен металл өңдеу сияқты қолөнер үлгілері қазақ қолөнері мен түркі халықтарының ұлттық қолөнері арасындағы тығыз сабақтастықты айқындай түседі. Зерттеу түркі халықтарының мәдени мұрасын сақтау мен оны зерделеу барысында қазақ ұлттық қолөнерінің бірегей рөлін айқындау қажеттілігінен туындады. Қазақ ұлттық қолөнерінің түркілік көркем мәдениет жүйесіндегі орнын анықтау және оның көркемдік, рухани маңызын ғылыми тұрғыда зерделеу. Қазақ ұлттық қолөнерінің символдық мағынасы мен тарихи эволюциясы сипатталып, ұлттық қолөнерінің түркілік этномәдени бірегейлікті нығайтудағы маңызы қарастырылады. Түркілік көркем мәдениетте қазақ ұлттық қолөнері оның ажырамас бөлігі екендігі кешенді түрде семиотикалық, тарихи және мәдени салыстырмалы әдістер арқылы талданады. Қазақ қолөнерінің түркілік көркем мәдениетпен байланысын зерттеудің бірнеше негізгі нәтижелері мен ғылыми пайымдаулары жасалады. Түркі халықтары қолөнерінің кейбір салыстырмалы белгілері және қазақ қолөнері түрлерінің түркі халықтарындағы көрінісі анықталады. Символизм және эстетикалық дүниетаным тұрғысынан қазақ қолөнерінің түркі этномәдениетіндегі өзіндік орны айқындалып, құнды қорытындылар жасалады.

Anahtar Kelimeler

түркілік көркем мәдениет, ұлттық қолөнер, қолөнердегі ою-өрнектер, символизм, түркілік қолөнердегі ортақ мазмұндар.

КАЗАХСКОЕ НАЦИОНАЛЬНОЕ ПРИКЛАДНОЕ ИСКУССТВО – ВАЖНАЯ ЧАСТЬ ТУРЕЦКОЙ ХУДОЖЕСТВЕННОЙ КУЛЬТУРЫ

Öz

В статье рассматриваются место и художественные особенности национальных ремесел казахского народа в тюркской художественной культуре. С художественной и мировоззренческой точки зрения анализируются этнокультурные аспекты казахских народных промыслов, которые в силу своей обширности и сложного содержания составляют важное поколение тюркской культуры в исторические периоды. В частности, примеры таких ремесел, как ткачество, кожевенное дело, вышивка, ювелирное дело, обработка дерева и металла, демонстрируют тесную связь казахских ремесел с национальными ремеслами тюркских народов. Исследование возникло в связи с необходимостью выявления уникальной роли казахских национальных ремесел в сохранении и изучении культурного наследия тюркских народов. Определяется место казахского народного ремесла в системе тюркской художественной культуры и научно изучается его художественное и духовное значение. Описаны символическое значение и историческая эволюция казахских национальных ремесел, а также рассмотрено значение национальных ремесел в укреплении тюркской этнокультурной идентичности. С использованием семиотического, исторического и культурно-компаративного методов комплексно анализируется тот факт, что казахские национальные ремесла являются неотъемлемой частью тюркской художественной культуры. В результате изучения связи казахского ремесла с тюркской художественной культурой сделаны несколько основных результатов и научных выводов. Выявляются некоторые сравнительные черты ремесел тюркских народов и проявления казахских ремесел у тюркских народов. С точки зрения символики и эстетического мировоззрения определяется уникальное место казахских ремесел в тюркской этнокультуре, делаются ценные выводы.

Anahtar Kelimeler

тюркская художественная культура, народные ремесла, орнаменты в ремеслах, символика, общее содержание в тюркских ремеслах.

Kaynakça

• Пайдаланылған әдебиеттер
• Akkanat, M. (2015). Türk Sanatında Gelenek ve Modernleşme (Түркі өнеріндегі дәстүр мен жаңғыру). Стамбул: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Аннаев, М. (2016). Түркімен Халық Ою-Өрнегі. Ашхабад, Түркіменстан Ұлттық баспасы.
• Арғынбаев, Х. (1987). Қазақ Халқының Қолөнері. Алматы: Өнер.
• Аханов, Б.Ф. & Кунжигитова, Г.Б. (2020). Көркем Кесте. Оқу құралы. Алматы: Эверо.
• Ахмеров, Р.Б. (1996). Об Истоках Декоративно-Прикладного Искусства Башкирского Народа. Уфа: Китап.
• Әбдіғаппарова, Ұ.М. (1999). Қазақтың Ұлттық Ою-Өрнектері (Оқу Құралы). Алматы: Өнер.
• Байділдаұлы, Ш. (2006). Қазақтың Ою-Өрнектері. Алматы: Өнер.
• Байпақов, К. М. (2005). Қазақстанның Ежелгі Қалалары. Алматы: Аруна.
• Байтанаев, Б. (2017). Сакральная География Казахстана. Алматы: Институт археологии им. А.Х. Маргулана.
• Баишева, Е. Э. (2023). Орнамент в татарском искусстве, Бизнес И Дизайн Ревю, (31), 101-107.
• Бекмаматов, Э. (2018). Кыргыз Элдик Көркөм Өнөрү (Қырғыз Халық Көркем Өнері). Бишкек: «Кылым» баспасы. Bektenov, A. (2022). AR and Cultural Heritage in Kazakhstan Textile Design. Design Studies, 13-18.
• Бекқұлова, А. (2018). Қазақстан Қолөнершілерінің Дәстүрі Мен Қазіргі Жағдайы. Алматы: Қазақстан Қолөнершілер Одағы. Богословская, И. (2009). Zoomorphic Motifs in Karakalpak Ornamental Art, San'at Magazine, (2), 84-92.
• Болатбаев, Қ.К. (2008). Көкжиек Және Кеңістік. Алматы: Алматы баспа үйі ЖШС.
• Васильева, Т. (2018). Тюркские Народные Орнаменты В Контексте Этнической Культуры (Түркі Халықтарының Ою-Өрнектері Этникалық Мәдениет Контексінде). Мәскеу: Российская Академия Наук.
• Вахрушев, К.И. (2009). Древние Текстильные Находки Южного Казахстана. Алматы.
• Габдрахманов, И. (2017). Этническая Символика В Народном Искусстве Татар И Башкир (Татар Және Башқұрт Халық Өнеріндегі Этникалық Символика). Уфа: Башқұртстан Ғылым Академиясы.
• Гафарова, Г. (2019). Türkmenistanıň Milli Halı Önümleri (Түркіменстан Ұлттық Қолөнер Өнімдері). Ашхабад.
• Golombek, L. & Subtelny, M. (1992). Timurid Art and Culture: Iran and Central Asia in the Fifteenth Century. Brill.
• Гончарова, А. (2023). Орталық Азиядағы Шығармашылық Индустриялардағы Цифрлық Дағдылар. Алматы: UNESCO Almatı.
• Hüseynli, R. (2020). Azərbaycan Xalq Incəsənətində Milli Ornamentlər (Әзербайжан Халық Өнеріндегі Ұлттық Ою-Өрнектер). Баку: Elm və Təhsil.
• Гюль, Э. (2006). Орталық Азиядағы Дәстүрлі Өнердің Болашағы. Вена, INST.
• Ғабитов, Х. (2016). Қазақ Мәдениетінің Тарихы. Оқу Құралы. Алматы: Қазақ университеті.
• Девеци, А. (2017). Türkmen Sanat ve Kültüründe Koçboynuzu Motifinin Yeri (Türkmen Sahra – İran Türkmenleri.), Journal of Turkish Studies, (21), 225–242.
• Esin, E. (1980). The Artistic Heritage of the Turks. UNESCO.
• Жәнібеков, Ө. (1985). Қазақтың Ұлттық Қолөнері. Алматы: Жалын.
• Исмагилова, Г. (2017). Татарские Орнаменты: Тарих И Современность (Татар Ою-Өрнегі: Тарих Пен Бүгінгі Заман). Казань: Казанский Государственный Университет.
• Yıldız, G. (2018). Common Patterns in Turkish and Central Asian Carpets, Anadolu Sanat, 64-71.
• Калай, Х.А. (2022). Reflections of Animal Symbolism on Anatolian Turkish Rugs, Van YYÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (55), (40-55).
• Каримова, Н. (2021). O'zbek Milliy Hunarmandchiligining Zamonaviy Taraqqiyoti (Өзбек Ұлттық Қолөнерінің Заманауи Дамуы). Ташкент: Fan va Texnologiya.
• Касиева, А. (2015). Kırgız Motiflerinin Sembolik Açıdan İncelenmesi ve Sınıflandırılması. Turkish Studies – International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, (4), 637–658.
• Марғұлан, Ә.Х. (2010). Шығармалары. Алматы: «Алатау» Баспасы. Т.9.
• Məmmədov, Р. (2018). Azərbaycan Milli Sənətində Ornament Və Simvolizm (Әзербайжан Ұлттық Өнеріндегі Ою-Өрнек Және Символизм). Баку: Elm Publishing.
• Roux, J.P. (1984). La religion des Turcs et des Mongols. Paris: Payot.
• Rudenko, S.I. (1953). Culture of the Huns in the Altai. Leningrad: Nauka.
• Садырбаев, Т. (2016). Кыргыз Эл Искусствосундагы Улуттук Кол Өнөрчүлүк (Қырғыз Ұлттық Қолөнер Өнері). Бишкек: Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн басмасы.
• Салимов, М. (2017). O'zbek Milliy Hunarmandchiligi Tarixi (Өзбек Ұлттық Қолөнерінің Тарихы). Ташкент: O'zbekiston Fanlar Akademiyasi.
• Самашев, З. (2010). Древнетюркские Тамги. Алматы, АО «АБДИ Компани».
• Сарыев, Б. (2022). Türkmenistan’da Milli Birliğin Etno-Sembolik Kaynağı Olarak Halı ve Motifleri. Arış Dergisi, (2), 227–239.
• Сафиуллин, Р. (2015). Татар Халык Сәнгате Һәм Кул Эшләре (Татар Халық Өнері Мен Қолөнері). Казань, Татарстан Республикасы Мәдәният министрлыгы.
• Селеметова, А.Т. (2016). Значение Символики В Крымско-Татарском Орнаменте. Молодой Ученый, 6 (110), 870-884.
• Сұрағанов, С. (2021). The Leading Ornamental Motif Koshkar Muyiz in Kazakh Ornamentation: in Search of the Primord, Turkic Studies Journal, (2), 99-110.
• UNESCO ICH Reports. (2016). Traditional textile crafts of Central Asia. Paris.
• Хисамов, И. (2014). Башҡорт Халыҡ Оҫталығы (Башқұрт халық шеберлігі). Уфа: Башкирское Книжное Издательство.
• Çelik, F.G. (2019). Türk Halk El Sanatlarında Sembolizm ve Anlam (Түркі халықтарының қолөнеріндегі символизм және мағына). Анкара: Ankara Üniversitesi Yayınları.
• Шайғозова, Ж.Н. & Наурызбаева, А.Б. (2023). Қазақ Мәдениетінің Белгілері Мен Символдарының Қысқаша Энциклопедиясы. Алматы, ҚазНИИК.
• Шалабаева, Г. (2000). Ғасырлар Тоғысындағы Қазақстанның Көркем Өнері. Алматы: «Ою» көркем галереясы. References
• Abdiğapparova, Ū.M. (1999). Kazaktın Ulttık Oyu-Örnekteri (Oku Kuralı). Almatı: Öner.
• Ahanov, B.F. & Kunjigitova, G.B. (2020). Körkem Keste. Oku Kuralı. Almatı: Evero.
• Ahmerov, R.B. (1996). Ob İstokah Dekorativno-Prikladnogo Iskusstva Başkirskogo Naroda. Ufa: Kitap.
• Akkanat, M. (2015). Türk Sanatında Gelenek ve Modernleşme. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Annaev, M. (2016). Türkimen Halık Oyu-Örnegi. Aşhabat: Türkmenistan Ulttık Baspası.
• Arğınbaev, H. (1987). Kazak Halkının Kolöneri. Almatı: Öner.
• Baydıldaulı, Ş. (2006). Kazaktın Oyu-Örnekteri. Almatı: Öner
• Baypaqov, K. M. (2005). Kazakstannın Ejelgi Kalaları. Almatı: Aruna.
• Baytanaev, B. (2017). Sakralnaya Geografiya Kazahstana. Almatı: İnstitut Arheologii im. A.H.Margulana.
• Bayşeva, E. E. (2023). Ornament v Tatarskom İskusstve, Biznes i Dizayn Revyu, (31), 101–107.
• Bekmamatov, E. (2018). Kırgız Eldik Körköm Önörü. Bişkek: “Kılım” Baspası.
• Bektenov, A. (2022). AR and Cultural Heritage in Kazakhstan Textile Design. Design Studies. 13-18.
• Bekqulova, A. (2018). Kazakstan Kolönerşilerinin Dastüri men Kazirgi Jagdayı. Almatı: Kazakistan Kolönerşiler Odağı.
• Bogoslovskaya, İ. (2009). Zoomorphic Motifs in Karakalpak Ornamental Art, San'at Magazine, (2), 84-92.
• Bolatbaev, Q.K. (2008). Kökjiek jane Kenistik. Almatı: Almatı Baspa Uyi JŞS.
• Çelik, F.G. (2019). Türk Halk El Sanatlarında Sembolizm ve Anlam. Ankara, Ankara Üniversitesi Yayınları.
• Devetsi, A. (2017). Türkmen Sanat ve Kültüründe Koçboynuzu Motifinin Yeri (Türkmen Sahra – İran Türkmenleri.), Journal of Turkish Studies, T. 12, (21), 225–242.
• Esin, E. (1980). The Artistic Heritage of the Turks. UNESCO.
• Gabdrahmanov, İ. (2017). Etniçeskaya Simvolika v Narodnom Iskusstve Tatar i Başkir. Ufa: Başkurtistan Gilim Akademiyası, (175), 61–85.
• Gafarova, G. (2019). Türkmenistanyň Milli Halı Önümleri. Aşhabad.
• Golombek, L. & Subtelny, M. (1992). Timurid Art and Culture: Iran and Central Asia in the Fifteenth Century. Brill.
• Goncharova, A. (2023). Ortalık Aziyadagı Şıgarmaşılık İndustriyalardagı Tsifrlık Dagdılar. Almatı: UNESCO Almatı.
• Gul, E. (2006). Ortalık Aziyadagı Dastürli Önerdin Bolaşagı. Vena: INST.
• Ğabitov, H. (2016). Kazak Madeniyetinin Tarihı. Oku Kuralı. Almatı: Kazak Universiteti.
• Hisamov, İ. (2014). Başkort Halık Ortalıgı. Ufa: Başkirskoe Knijnoe İzdatelstvo.
• Hüseynli, R. (2020). Azərbaycan xalq incəsənətində milli ornamentlər (Äzerbaijan halyq önerındegı ūlttyq oyu-örnekter). Baku, Elm və Təhsil,-195 s. -60–80.
• İsmagilova, G. (2017). Tatarskie Ornamenty: Tarih i Sovremennost (Tatar Oyu Örnegi: Tarih pen Bügingi Zaman). Kazan: Kazanskiy Gosudarstvennıy Universitet.
• Janıbekov, Ö. (1985). Kazaktın Ulttık Kolöneri. Almatı: Jalın.
• Kalay, H.A. (2022). Reflections of Animal Symbolism on Anatolian Turkish Rug, Van YYÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (55), (40-55).
• Karimova, N. (2021). O'zbek Milliy Hunarmandchiligining Zamonaviy Taraqqiyoti (Özbek ūlttyq qolönerınıŋ zamanaui damuy). Taşkent: Fan va Texnologiya.
• Kasiyeva, A. (2015). Kırgız Motiflerinin Sembolik Açıdan İncelenmesi ve Sınıflandırılması, Turkish Studies – International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, T. 10, (4), 637–658.
• Marğulan, Ä.H. (2010). Margulan, A.H. (2010). Şıgarmaları. T.9. Almatı: Alatau Baspası.
• Məmmədov, R. (2018). Azərbaycan Milli Sənətində Ornament və Simvolizm (Äzerbaijan Ūlttyq Önerındegı Oyu-Örnek Jäne Simvolizm). Baku: Elm Publishing.
• Roux, J.P. (1984). La religion des Turcs et des Mongols. Paris: Payot.
• Rudenko, S.I. (1953). Culture of the Huns in the Altai. Leningrad: Nauka.
• Sadırbayev, T. (2016). Kyrgyz El Iskusstvosundagy Uluttuk Kol Önörchülük. Bişkek: Kırgız Respublikasynyn Ökmötünün Basmasy.
• Safiullin, R. (2015). Tatar Halık Sangate Ham Kul Eşlare. Kazan: Tatarstan Respublikası Madaniyat Ministırlığı.
• Salimov, M. (2017). O'zbek Milliy Hunarmandchiligi Tarixi. Taşkent, O'zbekiston Fanlar Akademiyasi.
• Samaşev, Z. (2010). Drevnetyurkskie Tamgi. Almatı: AO “ABDI Kompani”.
• Sarıyev, B. (2022). Türkmenistan’da Milli Birliğin Etno-Sembolik Kaynağı Olarak Halı ve Motifleri, Arış Dergisi, (2), 227–239.
• Selemetova, A.T. (2016). Znaçenie Simvoliki v Krımsko-Tatarskom Ornament, Molodoy Uçennıy, (6), 870–884.
• Surağanov, S. (2021). The Leading Ornamental Motif Koshkar Muyiz in Kazakh Ornamentation: in Search of The Primordi, Turkic Studies Journal, T. 3, (2), 99–110.
• Şaygozova, J.N. & Naurızbaeva, A.B. (2023). Kazak Madeniyetinin Belgileri men Simvoldarının Kiskaşa Entsiklopediyası. Almatı: QazNIIK.
• Şalabaeva, G. (2000). Gasırlar Togısındagı Kazakstannın Körkem Öneri. Almatı: “Oyu” Körkem Galereyası.
• UNESCO ICH Reports. (2016). Traditional Textile Crafts of Central Asia. Paris.
• Vasileva, T. (2018). Tyurkskie Narodnıe Ornamenty v Kontekste Etnicheskoy Kulturı. Maskeu: Rossiyskaya Akademiya Nauk.
• Vahruşev, K.İ. (2009). Drevnie Tekstilnıe Nahodki Yujnogo Kazahstana. Almatı.
• Yıldız, G. (2018). Common Patterns in Turkish and Central Asian Carpets. Anadolu Sanat, 64-71.