BÜVEYHÎLERİN ABBÂSÎLERE HÂKİM OLDUĞU YÜZYILDA EĞİTİM-ÖĞRETİM VE KURUMLARI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2023, Sayı: 17, 107 - 131, 30.06.2023

Nurullah Fırat

Öz

Büveyhîler, 334/945 yılında Bağdat’ı ve Abbâsî hilafetini ele geçirerek bir asır Sünnî coğrafyaya hâkim olmuş Şiî anlayışa sahip bir hanedan devlettir. Abbâsîlerin iki asır boyunca oluşturduğu ilim, kültür ve medeniyet iklimini, kendi mezhepsel inançları özelinde farklı inanç ve anlayışlara daha fazla özgürlük alanı açarak ve destekleyerek gelişmesine öncülük etmişlerdir. X. ve XI. asırda ortaya çıkan bağımsız / yarı bağımsız devlet ve emirliklerin oluşturduğu ilmî-kültürel hareketlilik ve çeşitlilik, farklı düşünce ve ekollerin gelişimine, ilim adamlarının desteklenmesi ile de bilimsel çeşitlilik ve zenginliğe ortam hazırlamıştır. Büveyhîler, Abbâsîlerden miras olarak devraldıkları ilmi birikimi, hâkim oldukları coğrafyanın zenginliği ile birleştirerek ve mezhebi düşünce farlılıklarına destek olarak dönemin; ‘İslam medeniyetinin altın çağı’ olarak adlandırılmasına kaynaklık etmişlerdir. Ayrıca mezhebî politikaları ile de Şiî düşüncenin gelişmesine, sistemleşmesine ve kendi görüşlerini içeren kaynak eserlerin ortaya çıkmasına katkı sağlamışlardır. Bu çalışmada; Büveyhîlerin yaklaşık yüz yıl Bağdat’a hâkim olduğu dönemde, ilmî-kültürel hayata yapmış olduğu katkılardan ve dönemin eğitim kurumlarından bahsedilecektir.

Anahtar Kelimeler

İslam, Abbasiler, Büveyhiler, Eğitim, Kurum

تقييم التعليم والمؤسسات في القرن عندما هيمن البويهيين على العباسيين

Öz

البويهيين هي دولة سلالة ذات فهم شيعي سيطرت على الجغرافيا السنية لقرن من خلال غزو بغداد والخلافة العباسية في 334/945. لقد كانوا روادًا في تطوير مناخ العلم والثقافة والحضارة التي أنشأها العباسيون على مدى قرنين من الزمان ، من خلال فتح ودعم المزيد من الحرية للمعتقدات والتفاهمات المختلفة ، خاصة فيما يتعلق بمعتقداتهم الطائفية. العاشر والحادي عشر. خلق النشاط العلمي والثقافي والتنوع الذي أنشأته الدول والإمارات المستقلة / شبه المستقلة والتي ظهرت في القرن السادس عشر بيئة لتنمية الأفكار والمدارس المختلفة ، والتنوع العلمي والثراء بدعم من العلماء. جمع البويهدون المعرفة العلمية التي ورثوها عن العباسيين بثراء الجغرافيا التي سيطروا عليها ودعموا الاختلافات الطائفية في الفكر في تلك الفترة. لقد كانت مصدر تسميتها "العصر الذهبي للحضارة الإسلامية". بالإضافة إلى ذلك ، ساهموا بسياساتهم الطائفية في تطوير الفكر الشيعي وتنظيمه وظهور أعمال المصادر التي تحتوي على آرائهم الخاصة. في هذه الدراسة؛ خلال الفترة التي سيطر فيها البويحون على بغداد لنحو قرن من الزمان ، سيتم ذكر مساهماته في الحياة العلمية والثقافية والمؤسسات التعليمية في تلك الفترة.

Anahtar Kelimeler

دين الاسلام, العباسيون, بوويحي, التعليم, منظمة

An Evaluation on Education and Institutions in the Century When the Buwayhids Dominate the Abbasids

Öz

The Buwayhids is a dynastic state with a Shiite understanding that dominated the Sunni geography for a century by conquering Baghdad and the Abbasid caliphate in 334/945. They pioneered the development of the climate of science, culture, and civilization created by the Abbasids for two centuries, by opening and supporting more freedom for different beliefs and understandings, especially for their own sectarian beliefs. The scientific cultural activity and diversity created by the independent and semi-independent states and emirates that emerged in the 10th and 11th centuries created an environment for the development of different ideas and schools, and scientific diversity and richness with the support of scientists. The Buwayhids, by combining the knowledge they inherited from the Abbasids with the richness of the geography they dominate, and by supporting the sectarian differences of thought, have been the source of the period being called the "golden age of Islamic civilization". In addition, with their sectarian policies, they contributed to the development and systematization of Shiite thought and the emergence of source works containing their views. In this article; During the period when the Buwayhids dominated Baghdad for about a century, his contributions to the scientific-cultural life and the educational institutions of the period will be mentioned.

Anahtar Kelimeler

Islam, Abbasids, Buwayhids, Education, İnstitution

Kaynakça

• Aka, İsmail. “X. yüzyıldan XX. yüzyıla kadar Şiîlik”. Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiîlik Sempozyumu. 69-100. İstanbul: İSAV Yayınları, 1993.
• Akoğlu, Muharrem. “Büveyhîlerin Mezhebî Eğilimleri/Politikaları Üzerine”. Bilimnâme 17/2 (2009), 123-138.
• Atasever, Fatma. İslâm’ın İlk Üç Asrında Bir Eğitim Kurumu Olarak Küttablar. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Baltacı, Cahit. “İslâm Medeniyetinde Câmi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 0/3 (1985), 225-241. Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahya b. Câbir b. Davud el-Belâzürî el-. Ensâbü’l-Eşrâf. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1996.
• Bosworth, Clifford Edmund. “et-Tanzîmü’l-askerî inde’l-Büveyhîyyîn fî’l-Irâk ve İrân”. çev. Abdülcabbar Nâci. Mecelletü’l-Mevrîd 4/1 (1975), 33-51.
• Bouamrane, Chikh. “İslâm Tarihinde Eğitim Öğretim Kurumları”. çev. Nesimi Yazıcı. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 279-287.
• Bozkurt, Nahide. Abbâsîler. Ankara: TDV Yayınları, 2018.
• Bozkurt, Nahide. Mu‘tezile’nin Altın Çağı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Bozkurt, Nebi. “Medrese”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28/323-327. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Bozkurt, Nebi. “Mektep”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/5-6. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Bulut, Halil İbrahim. Şîa’da Usuliliğin Doğuşu ve Şeyh Müfid. Ankara: Araştırma Yayınları, 2013.
• Çetinkaya, Bülent. Orta Çağ İslâm Dünyasında Ribât: VII-XIII. Asırlar Arası. Sakarya: Sakarya Üniversitesi,
• Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2003.
• Dağ, Mehmet - Öymen, Hıfzırrahman R. İslâm Eğitim Tarihi. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1974.
• Demirci, Mustafa. Beytü’l-Hikme. İstanbul: İnsan Yayınları, 1996.
• Dündar, Abdülhamit. Selçuklular Devri Bağdat Medreseleri: İmam Azam Ebû Hanife Medresesi Örneği. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Dündar, Mahmut. İlk Dönem İslâmi Eğitim Öğretim Faaliyetleri. İstanbul: İşrak Yayınları, 2011.
• Erdem, Gazi. “İslam Kültür Tarihinin İlk İlimler Akademisi Beytü’l-Hikme”. Dini Araştırmalar 16/42 (Haziran 2013), 57-77.
• Erşahin, Seyfettin - Sarıçam, İbrahim. İslâm Medeniyet Tarihi. Ankara: TDV Yayınları, 2014.
• Erünsal, İsmail E. “Dârülilim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/539-541. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Fazlurrahman. İslam. çev. Mehmet Aydın. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2008.
• Geçkin, Hatice. Büveyhîler Döneminde Bağdad’da Şiîlik. Çorum: Hitit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Gökmen, Aysun. Eğitim ve Bilim Tarihinde Nizamiye Medreselerinin Yeri ve Önemi. Antalya: Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Gözütok, Şakir. İslâm’ın Altın Çağında İlim. İstanbul: Nesil Yayınları, 2012.
• Gündoğdu, Bahri. “Mescitlerin Ayrılmaz Bir Unsuru Olarak Eğitim”. The Journal of Academic Social Science Studies 0/45 (2016), 313-325.
• Güner, Ahmet. “Büveyhî Devlet Adamlarının Kitaba İlgileri ve Kütüphaneleri”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 0/13 (2001), 35-63.
• Güner, Ahmet. Büveyhîler’den Adüdüddevle ve Dönemi (338-372/949-983). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1992.
• Güner, Ahmet. “Sâbûr b. Erdeşir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/362. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Güner, Ahmet. “Şiî Yüzyılında yahut Büveyhîler Devrinde Bağdat’tan Bazı Yansımalar”. İslâm Medeniyetinde Bağdat (Medînetü’s‐Selâm) Uluslararası Sempozyum. 1/151-170, 2008.
• Güzel, Fatih. Nâsır li-Dînillah’ın Halifeliği ve Şahsiyeti. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Hakyemez, Cemil. Bişr b. el-Mu’temir ve Mu‘tezile’nin Bağdad Ekolünün Doğuşu. Ankara: Ankara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Yüksek Lisans Tezi, 1998.
• Hamidullah, Muhammed. İslam Peygamberi. çev. Mehmet Yazgan. İstanbul: Beyan Yayınları, 2015. Hatib el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit. Târîhu Bağdâd ev Medîneti’s-Selâm. Medine: el-Mektebetü’s-Selefiyye, ts.
• Hodgson, Marshall Goodwin S. İslâm’ın Serüveni. çev. Alp Eker. 3 Cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 1995.
• Hunkan, Ömer Soner. “Ortaçağ Semerkand’ında İlk Modern Türk Üniversitesi: Tamgaç Han İbrahim Medresesi”. Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 4/8 (2014), 14-44.
• İbn Ebî Usaybia, Ebü’l-Abbas Muvaffaküddîn Ahmed b. el-Kasım. Uyûnu’l-Enbâ fî Tabakâtü’l-Etıbba. thk. Nizar Rida. Beyrut: y.y, 1965.
• İbn Hallikan, Ebû’l-Abbas Şemsuddin Ahmed b. Muhammedel-Bermeki el-İrbilî. Vefeyâtü’l-Ayân ve Enbâ’ü Enbâ’iz-Zaman. thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdr, 1977.
• İbn Sahnûn, Ebû Abdillah Muhammed b. Sahnûn Abdisselam b. Said et-Tenûhî el-Kayrevânî. Âdâbü’l-Mallimîn. çev. Faruk Bayraktar. İstanbul: Marmara Üniversitesi Vakfı Yayınları, 2006.
• İbn Tıktaka, Ebû Cafer Safiyyüddîn (Celâlüddîn) Muhammed b. Ali b. Tabâtabâ el-Hasenî el-Alevî. el-Fahrî. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Bilge Kültür Yayınları, 2016.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddin Abdurrahman b. Ali b. Muhammed el-Bağdâdî. el-Muntazam fî Târihi’l-Mülûk ve’l-Ümem. thk. Muhammed Abdulkadir Atâ, Mustafa Abdulkadir Atâ. 19 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1992.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Ali b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybâni el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-Târih. thk. Ebü’l-Fidâ Abdullah el-Kâdî. 11 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1987.
• Kabbâsî, Necah. “el-Meâhid ve’l-Müessesâtü’t-Ta’lîmiyye fi’l-Âlemi’l-İslâmî”. Mecelletü’l-Müerrihu’l-Arabî İttihâdü’l-Müerrihîne’l-Arab 0/19 (1981), 175-195.
• Kabir, Mafizullah. The Buwayhid Dynasty of Baghdad (334-447/946-1055). Calcutta: Iran Society, 1964. Kan, Kadir. Abbâsîlerin Birinci Asrında Bağdat. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Karan, Cuma. Bedir Meydan Muharebesi. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2021.
• Kaya, Mahmut. “Beytü’l-Hikme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/88-90. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Kayaoğlu, İsmet. İslâm Kurumları Tarihi. Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları, 1994.
• Kazıcı, Ziya. İslâm Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi. İstanbul: İFAV Yayınları, 2020.
• Keklik, Nihat. “Türk-İslâm Filozofu İbn Sînâ: Hayatı ve Eserleri”. Felsefe Arkivi 0/22-23 (1981), 1-53.
• Kettânî, Muhammed Abdulhay b. Abdülkebir el-İdrisî el-. et-Terâtibu’l-İdâriyye. çev. Ahmet Özel. 3 Cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 1990.
• Kırpık, Güray. Nizâmiye Medreseleri, Orta Çağın Yükseköğretim Kurumu. Ankara: Anıl Matbaa ve Ciltevi, 2009. Köprülü, Fuad. “Ribât”. Vakıflar Dergisi 0/2 (1942), 267-278.
• Landau, Jacob M. “Küttâb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/3-4. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Laoust, Henri. İslâm’da Ayrılıkçı Görüşler. İstanbul: Pınar Yayınları, 1999.
• Makdisi, George. İslâm’ın Klasik Çağında ve Hristiyan Batı’da Beşeri Bilimler. çev. Hasan Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2009.
• Makdisi, George. Orta Çağ’da Yüksek Öğretim İslâm Dünyası ve Hristiyan Batı. çev. Ali Hakan Çavuşoğlu - Hasan Başoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
• Makrizî, Ebû Muhammed (Ebü’l-Abbas) Takıyyüddin Ahmed b. Ali b. Abdilkadir b. Muhammed. el-Hıtatü’l-Makrîziyye (el-Mevâiz ve el-‘itibar bi Zikr el-Hıtât ve’l-Âsâr). thk. Muhammed Zeynuhum, Medîha eş-Şerkâvî. 3 Cilt. Kahire: Mektebe Mednûlâ, 1998.
• Marcinkowski, Ismail. “The Buyid Domination as the Historical Background for the Flourishing of Muslim Scholarship During the 4th/10th Century”. Proceedings of Avicenna International Colloquium, 1-11. Mâverdî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Habib el-Basrî. Kitabü Nasihatü’l-Mülk (Siyaset Sanatı). çev. Mustafa Sarıbıyık. İstanbul: Ark Kitapları, 2016.
• Merçil, Erdoğan. “Büveyhîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/496-500. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Mez, Adam. Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti: İslâm’ın Rönesansı. çev. Salih Şaban. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
• Müneymine, Hassan. Büveyhîler Devlet Tarihi. çev. Tarık Akarsu. İstanbul: Selenge Yayınları, 2021. Müneymine, Hassan. Tarihü’d-Devleti’l-Büveyhiyye es-Siyasi ve’l-İktisadi ve’l-İçtimai ve’s-Sekâfi: Mukâtâtü Faris H.334-447/M.945-1055. Beyrut: Dârü’l-Camia, 1987.
• Özaydın, Abdülkerim. “Bağdat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4/437-441. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Pırlanta, İsmail. Ortaçağın İncisi Nişabur. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2013.
• Pinto, Olga. “The Libraries of the Arabs During the Time of the Abbâsîdes”. lslamic Culture 3/2 (1929), 210-243. Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halil b. İzziddîn Ayberg b. Abdillah. el-Vâfî bi’l-Vefeyât. 29 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 2000.
• Sayılı, Aydın. The Observatory in Islam and its Place in the General History of the Observatory. Ankara: TTK Basımevi, 1960.
• Sühreverdî, Şihabuddin Ebu Hafs Ömer. Avârifu’l-Meârif. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1966.
• Şeyzerî, Abdurrahmân b. Nasr b. Abdullâh. Nihâyetü’r-rütbe fî talebi’l-hisbe. thk. Seyyid el-Bâz el-Arînî. Kahire: y.y, 1946.
• Şimşek, Eyüp. “Camilerde Eğitim”. Anahatlarıyla İslâm Eğitim Tarihi. ed. Mustafa Köylü - Şakir Gözütok. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2017.
• Togel, Muhammet Asil. Abbâsî Halifesi Kâdir-Billâh’ın Hayatı ve Şahsiyeti. Konya: Necmeddin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Ûrcî, Fatıma - Chahian Boroujeni, Ali Asğar. “Büveyhîler Dönemi İlim ve Tıp Merkezlerinin Gelişiminde Vakıfların Rolü ve Âkıbetleri”. çev. Muhammed Uç. Akif 51/2 (2021), 212-228.
• Vural, Mehmet. “Abbasiler Döneminde Bilim, Kültür ve Felsefe”. İslam Tarihi ve Medeniyeti. ed. Mehmet Şeker. 6/249-319. İstanbul: Siyer Yayınları, 2018.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkut b. Abdillâh el-Hamevî el-Bağdâdî er-Rûmî. Mu’cem’ul -Udebâ ve İrşadü’l Erib ila Ma’rifeti’l Edib. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmi, 1991.
• Yıldız, Harun - Maden, Ferhat. “Büveyhîler Dönemi Şiî Düşünürleri”. e-Makalât 10/12 (2017), 269-314. Yılmaz, Metin - Karaağaç, Muhammet. “Türkistan’ın İslamlaşma Sürecinde Sûfizm’in Etkisi”. Türkoloji 0/109 (Mart 2022), 136-160.
• Yiğit, İsmail. “Ribât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/76-79. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaût. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1985.
• Zeydan, Corci. İslâm Uygarlıkları Tarihi. çev. Nejdet Gök. 2 Cilt. İstanbul: İletişim Yayınları, 2012.
• Züheyrî, Mahmud Ganavi. el-Edeb fî Zıllî Benî Büveyh. Kahire: Emane Matbaası, 1949.