İran-Fars Milli Kimliğinin Oluşumu ve Türk Sorunu: 1800- 1940

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 1, 209 - 252, 30.05.2022

Hossein Hassanpashaei

Öz

Modern dönemde İran zihniyetinin oluşumu, tarihsel ve epistemolojik kökleri ve bu zihniyetin iki ana ötekiliğinden biri olarak seçilen “Türk”lere yönelik tutumunun incelenmek bu yazının konusudur. İranlılığın tarihsel köklerini incelerken, üç Kadısiyeci, Çaldarani ve Haçlı-Irksal zihniyetinin irdelenmesi ve bu üç söylemin ara sıra tarihsel işbirliğinin nasıl ve hangi şartlarda olduğunu göstermektir. Bu tarihsel dönemde, özellikle Safevi döneminden itibaren Batılılar, Osmanlı Türkleri ile Safevi Türkleri arasındaki rekabete askeri danışman olarak girmekte ve bu giriş nihayetinde modern döneme daha karmaşık ve bilinçli bir şekilde, özellikle de modern bir tarihçilik anlayışı içinde kendini göstermektedir. Sonunda modern İran bu işbirlikleri ve çatışmalardan doğar.

Anahtar Kelimeler

İrancılık, Kadısiyeci, Çaldıranı, Haçlı, Türk

Kaynakça

• Edareye Tegsimate Keşveri: Tegsimate Keşveriye Comhuriye Eslamiye İran (Siyasi Bölünmeler Bürosu, İran İslam Cumhuriyeti'nin ülke bölünmeleri), Tahran: İçişleri Bakanlığı, 1992, s. 1.
• https://www.cgie.org.ir/popup/fa/system/contentprint/129202, Erişim Tarihi: Aralık 2021.
• http://www.nacu.ir/poroje/29388/papers.html, Erişim Tarihi: Aralık 2021.
• http://ammi.ir/ /اخبار-و-مقالات/مقالات- معماري-و-شهرسازي/تغيير-اسامي-شهرها-در-دوره-پهلوي-اول-و-نقش-فرهنگستان-ايران, eirişim tarihi: Aralık 2021.
• A. D., Smith,. Millıyetçilik; Kuram, İdeologi, Tarih, Çev. Mensour Ansari, Temeddone İran’ı Yayınları, Tahran, 2004, s. 135.
• Akbari, Mohemmedali, Tebarşenasi Hoviyet-e Cedid-e İrani Dorane Gacar ve Pehlevi (İrnin an’ın Yeni Milli Kimliğinin Şeceresi ,Kacar ve Birinci Pehlevi Dönemi), Elmi ve Ferhengi Yayınları, Tahran, 2006, s. 62.
• Ashraf Nazari, Ali, “Melligerayi ve Hoviyete İrani, Dorane Pehlevi Evvel be Onvane Nemuneye Tehgıgı” (Milliyetçilik ve İran Kimliği, Birinci Pehlevi Dönemi Örnek Olay Çalışması), Hukuk ve siyaset araştırmaları, 9. yıl, sayı; 22, Bahar ve Yaz 2008, s. 152.
• Anderson, Benedict, Imagined Communities: Reflections on the Originand Spread of Nationalism, London and New York: Verso, 1983, s. 8-9 Aşuri, Daryuş, Ma ve Modernite (Biz ve Modernite), Sırat Kültürel Enstitüsü, Tahran, 1998, s. 187.
• Avşar, Mahmut, “Hastare Yekparçegiye Melliye İranim” (İsteğimiz İran’ın Milli Birliği), Ayende, 1. sene, 1925, s. 4.
• Baharlı, Mehran, “Desture Muzeffereddin Şah’ın der Hosuse Handen ve Neveştene Zabane Torki der Medares” (Muzafferddin Şahın Medreselerde Türk Dilinin Okutulmasıyla ilgili Emri ve Öğretilmesi için Gerekli Dikkat), http://sozumuz1.blogspot.com/2015/12/blog-post.html, 2015, erişim tarihi: Aralık 2021.
• Baharlı, Mehran, “Esnade Doletiye Memnu Kedene Zabane Torki ve Fasi Saziye Ecbariye Kudekane Tork der Medares” (Türkçeyi yasaklamakla ilgili devlet evrakları ve Fars Dilli Okullarda Türkleri Zorla Farslaştırma), http://sozumuz1.blogspot.com/2016/03/blog-post.html, 2016, Erişim Tarihi: Aralık 2021.
• Bayatlı, Semed, “Azerbaycan şieliği (aliçilik) və fars şieliği (mecusi şieliyi)”, sited in: oyrenci-sesi.info/yeni/wp-content/uploads/2014/09/2.pdf, 2013, s. 50. Erişim tarihi: Aralık 2021.
• Benayi, Amin, Sahtare Ectemai Egtesadiye Doreye Safevi (Sefevi Döneminin Sosyal Politik Yapısı), çev. Yakub Ajend, Tahran, Mola, 2001, s. 196-200.
• Bigdeli, reza, https://www.cgie.org.ir/fa/news/129202, Erişim Tarihi: Aralık 2021.
• E, Hajiani, Sociology of Iranian Identity, Strategic Research Institute, Tehran, 2009, s.70
• Bigdeli, Reza, “Peyvende Şergşenasi ve Estemar de Ketabe Tarihe İran-e Malcolm” (Malcolm’un İran Tarihi Kitabında Sömürgecilik ve Şarkiyatçılığın Bağlantısı).
• Castells, M, The Internet Galaxy; Reflections on the Internet, Business and Society, Oxford: Oxford University Press, 2001, s. 73-72.
• Cottam, Richard, Nasiyonalism der İran (İran’da Milliyetçilik), çev. Ahmad Tadayyon, Neşr-i Kevir, Tahran, 2007, s. 156.
• Del Ashoob, Hadi, Azer, Jaliliyan “Megame Vezaret der Doreye ;ah’ye ;ah Abbase Evvel” (Birinci Safevi Şahı Şah Abbas Döneminde Bakanlığın Durumu), Tarih araştırmaları, sene; 19, sayı; 68, Bahar 2018, s. 82.
• Dilmegani, Ferşid, vd., “Zerurethaye Siyaset gozariye Hoviyyete Melli az Dide Roşenfekrane İrani (1941-1953)” (İranlı Aydınların Bakışından Milli Kimlik Siyasetlerin Önemi (1941-1953)), Feslnameye Siyaset, 2. Yil, No: 12, 2016, s. 32.
• Gellner, Ernest, Melliyet (Milliyetçilik), çev. Seyit Mohammad Ali Taghavi, Neşr-i Merkez, Tahran, 2010, s. 13.
• Goodarzi, Hossein, İran’da Ulusal kimliğin sosyolojik gelişimi, Tekvine Cameeşenahtiye Hoviyyete Melli der İran, Temeddone İran’ı Yayınları, Tahran, 2008, s. 60-61.
• Hutchinson, J., "Moral Innovators and the Politics of Regeneration: the Distinctive Role of Cultural Nationalists in Nation-Building".International Journal of Comparative Sociology, No. 1-2, 1992, s.110.
• Karimi, Alireza, “Vezaret der Doreye Safevi” (Safevi Döneminde Bakanlık), İslami Hükümet, sayı; 15, 2000.
• Katoziyan, Muhammed Ali, Egtesade Siyasiye İran (İran’ın Siyasal Ekonomisi), çev. Muhammed Nefisi, Reza, Kambiz Azizi, Neşr-i Merkez, Tahran, 2002, s.13-19.
• Kiyani, Mustafa, “Birinci Pehlevi Mimarisine Antikciliğin Etkileri”, Çağdaş Tarih, sayı: 32, 2004, s. 49.
• Koch, Dana, Meniye Ferheng der Olume Ectemai (Sosyal Bilimlerde Kültürün Anlamı), çev. Feridun Vahida, Suruş yayınları, Tahran, 2003, s. 35.
• Kosari, Masud, ve Habibi, Fuad, “Bazhanı ve Nagd-e Revayethaye Hoviyet-e Melli dar İran” (İran’da Milli Kimliklerin Okunması ve Eleştirisi), Pajuheşnameye Ulume Insani ve İctimai, No:34, 2009, s. 74.
• Leşkeri, Muhammed, “Temine Edalet ve Emkane Estefadeye Berabere Efrade Camee az Forsetha ber Asase Behbude Tozie Deramed” (Geliştirilmiş gelir dağılımına dayanarak toplumdaki insanlar için eşitlik ve fırsat eşitliği sağlanması), Rahbord, Sayı: 25, Bahar 2011, s. 150.
• Malcolm, John, Tarihe İran (İran Tarihi, çev. Mirza İsmail Heyret, Tahran, Sadi Kitabevi, 1876, s.4.
• Meleki, Ghavam Rashidi, Hamidreza, Mehdi, Muhammed “Revendhaye Mohacerete Daheli ve Oleviyethaye Siyasete Cemiyetiye İran” (İç göç eğilimleri ve İran'ın nüfus politikası öncelikleri), Siyasal Bilimler Uzmanlık Dergisi, Yıl: 14, Sayı: 42, 2018, s. 36.
• Momtehen, Hoseseinali, Nehzete Şuubiyye: Conbeşe Melliye İraniyan der berabere Helafete Omevi ve Abbasi (Şuubiyye Harakatı: İranlıların Omeviler ve Abbasiler Karşısında Milli Direniş Harekatı), Elmi ve Ferhengi Yayınları, Tahran, 1975, s. 57.
• Momtehen, Hoseseinali, “Nehzete Şuubiyye ve Netayece Siyasi ve Ectemaiye An” (Şuubiyye Harekâtı ve Onun Siyasi İçtimaı Sonuçları), Mecelleye Berresihaye Tarihi, Şubat ve Mart 1975, 9.yıl, 5.sayı, s. 65-112.
• Nefisi, Said, “Azin Pes Heme Bayed Keşvere Ma ra be Name İran Beşnasend” (Bundan Sonra Her Kes Ülkeyi İran Olarak Belleyecektir), İttilaat Gazetesi, 31 Aralık 1934, Erişim Tarihi: Aralık 202.
• Nohehkhan, Hamed, “Meyarate Tegsimate Keşveri der Zamane Pehlevi” (Pehlevi döneminde ülke bölünmelerinin kriterleri), Kherdname, Yıl: 4, sayı 9, 2012, s. 115.
• Özkırımlı, Umut, Milliyrtçilik Kuramları: eleştirel bir bakış, Çev. Mohammadali Qasemi, Temeddone İran’ı Yayınları, Tahran, 2004, s. 200-201.
• Perçizadeh, Riza, Seyri der Goftemane Nasiyonalism Aryayi der İran (İran’da Arı Milliyetçilik Söylemine Bakış, Tehran, 2012, s.11.
• Resuli, Hüseyin ve Ark. “Siyasethaye Zebani Pehleviha der Kordestan ve Tekide Anha ber Medares ve Netayece An” (Pehlevilerin Kürdistan’da Dil Politikaları ve Onların Okullara Ağırlık vererek Sonuçları), kültürel çalışmalar, 8. yıl, 30. sayı, Kış 2016, s. 82.
• Rostami,Masood, - Zibakalam, Sadegh, “Geyriyetsazi ve Berresiye İdeolojiye Bastangeraiye İrani” (Ötekileştirme ve Antik İrancılık İdeolojisinin İncelemesi), İslam Dünyası Siyasal Araştırmalar Dergisi, 8. Yıl, sayı; 3, 2019, s. 46.
• Said , Edward, Şerkiyatçilik, çev. Lotfeli hinci, Amirkebir Yayınları, Tahran, 2007, s. 20.
• Seyit Ziyaiddin, Sadrüleşrafi, Hoviyete Melliye İraniyan ve Gunaguniye Gomi (Etnik Çoğulculuk ve İranlıların Milli Kimliği), Endişe-i No yayınları, Tahran, 2007, s. 20.
• Sıddık, İsa, Çehel Goftar Derbareye Salgerhaye Tarihi (Tarihi Olaylara göre Kırk Söylem), Dehhoda, Tahran,1974, s. 150.
• Sait, Nefisi, , Tarihe Moasere İran (İran Çağdaş Tarihi, Foroghi, Tahran, 1976, s. 11.