Vâhidî'nin Sülemî'ye Ait Hakâikü't-Tefsîr’le İlgili Tekfir İçeren Meşhur Sözü Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2022, Sayı: 16, 329 - 355, 30.12.2022

Yunus Emre Gördük

Öz

Bu makale Ebu’l-Hasan el-Vâhidî’nin (ö. 468/1076) Ebû Abdurrahman es-Sülemî (ö. 412/1021) hakkında “Eğer o (Sülemî) bunların tefsir olduğuna inanıyorsa küfre girmiştir.” şeklindeki sözü üzerine bir tahlili içermektedir. Vâhidî’nin bu cümleyi onun Hakâiku’t-Tefsîr adlı eserinde yer alan tasavvufî-işârî yorumlar üzerine söylediği İbnü’s-Salâh eş-Şehrezûrî’nin (ö. 643/1245) Fetâvâ’sında aktarılmaktadır. Sözün bizâtihi Vâhidî tarafından yazılı olarak kaydedildiğine dâir bilgi olmadığı gibi İbnü’s-Salâh’ın Fetâvâ’sı da kendisi tarafından değil talebelerince kaleme alınmıştır. Sonraları özellikle ulûmü’l-Kur’ân eserleri başta olmak üzere birçok kitapta aktarılan bu ifade işârî-sûfî tefsir aleyhinde şöhret kazanmış, özellikle tasavvuf karşıtlarınca kullanılmış hatta kimilerince Vâhidî’nin Sülemî’yi net bir şekilde tekfir ettiği söylenmiştir. Bu çalışma kapsamında varılan sonuca göreyse Sülemî’nin yahut işârî tefsir erbâbı olan diğer sûfîlerin Vâhidî tarafından bu sözlerle tekfir edilmesi imkân haricidir. Zira Vâhidî, Ebû İshak es-Saʻlebî’nin (ö. 427/1035); Saʻlebî ise Sülemî’nin öğrencisidir. Ayrıca üçü de Nişabur bölgesinin Şâfiî ulemasındandır. Bu durumda hem ilmî silsile bakımından hem de bizzat sûfî olmasa bile tasavvuf kültürü açısından Sülemî’yle irtibatlı olan Vâhidî’nin, kendi üstadının üstadı olan zâtı bu şekilde itham etmesi akla ve vakıaya uygun görünmemektedir. Dolayısıyla onun ilgili tespiti daha ziyade tefsir-te’vîl ayrımı perspektifiyle ve muhali farz etmek suretiyle yapılmış izlenimi vermektedir. Söz konusu tefrike göre “tefsir” âyetin zâhir lafzından maksud olan ilâhî muradı ortaya koymaktır. Sûfîlerin sübjektif izahları ise bu minvâlde değildir. O zaman Vâhidî’ye göre Sülemî farzımuhal bunun aksini iddia etmiş olsaydı o zaman sübjektif izahları ilâhî murada eşitlemiş ve küfre girmiş olabilirdi. Yani bu sözle yapılan asıl vurgu tefsirin mahiyetinedir. Ne ki Sülemî’nin diğer birçok âlim gibi tefsir ve te’vîli bu şekilde birbirinden ayırmadığı anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Te’vîl, Vâhidî, Sülemî, Hakâiku’t-Tefsîr, İbnü’s-Salâh.

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

An Evaluatıon Of Vāhıdī's Famous Word Contaınıng Takfır About Haqāıq al-Tafsīr Of Sulamī

Öz

This article is contains an analysis on the saying of Abu’l-Hasan al-Vāhidī’s (d. 468/1076) about Abū Abd al-Raḥmān al-Sulamī (d. 412/1021), “If he (Sulamī) believes that these are tafsir, he has disbelieved.” In the Fatawa of Ibn al-Salāh al-Shahrazūrī (d. 643/1245) it is reported that, Vāhidī said this sentence on the mystical-Ishari interpretations in Sulamī’s work named Haqāiq al-Tafsīr. There is no information that the word was recorded in writing by Vāhidī himself; In addition, Ibn al-Salāh’s Fatawa was written not by him but by his students. This expression, which was later quoted in many books, especially in the works of ulūm al-Qur’an, gained fame against ishari-sufi tafsir; it was used especially by the opponents of sufism, and it was even said by some that Vāhidī made a clear takfir of Sulamī. This expression, which was later quoted in many books, especially in the works of ulūm al-Qur’an, gained fame against ishari-sufi tafsir and was used especially by opponents of mysticism. It has even been said by some that Vāhidī openly accused Sulamī of disbelief. According to the conclusion reached within the scope of this study, it is not possible for Sulamī or other sufis who are experts of ishari tafsir to be declared unbelievers by Vāhidī with these words. As a matter of fact Vāhidī is a student of Abu Ishaq al-Thaʻlabī (d. 427/1035) and Thaʻlabī is a student of Sulamī. In addition, all three of them are Shafiʻi scholars of the Nishapur region. In this case, Vāhidī is related to Sulamī both in terms of scientific line and in terms of sufi culture, even if he is not a sufi himself. It does not seem reasonable and factual for him to accuse the person who is the master (ustaz/teacher) of his own master in this way. Therefore, his relevant determination gives the impression that it was made with the perspective of tafsir-ta’wil distinction and the assumption of something that is not possible. According to the aforementioned distinction, “tafsir” is to reveal what is meant by Allah with the words of the verse. However, the subjective explanations of the sufis are not within this scope. Then, according to Vāhidī, if Sulamī had claimed the opposite, then he would have equated subjective explanations with what Allah meant, and thus would have entered into disbelief. In other words, the main emphasis made by the expression quoted from Vāhidī is on the nature of tafsir. However, it is understood that Sulamī, like many other scholars, did not distinguish between tafsir and ta’wîl in this way.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Ta’wil, Vāhidī, Sulamī, Haqāiq al-Tafsīr, Ibn al-Salāh

Proje Numarası

-

Kaynakça

• Aliyyü’l-Kârî. Mirkâtü’l-mefâtîh şerhu Mişkâti’l-Mesâbîh. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2002.
• Altıkulaç, Tayyar. “Zehebî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/180-188. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Ateş, Süleyman. İşârî Tefsir Okulu. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1998.
• Beğavî, Ebû Muhammed el-Hüseyin b. Mesʻûd el. Meʻâlimu’t-tenzîl fî tefsîri’l-Kur’ân. Thk. Abdürrezzak el- Mehdî. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, 1998.
• Bilgin, Abdülcelil. Kur’an’ı Tanımak. Ankara: Araştırma Yayınları, 2018.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi Tabakatu’l-müfessirîn. 2 Cilt. İstanbul: Ravza Yay., 2008.
• Cebeci, Lütfullah. “Mefâtîhu’l-Gayb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/348-350. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınları, 2010.
• Cûde Muhammed Ebu’l-Yezîd el-Mehdî. el-İtticâhu’s-sûfî İnde eimmeti tefsîri’l-Kur’âni’l-Kerîm. Kahire: Dâru’l- Cûdiyye, 2007. Çetin, Abdurrahman. “Vâhidî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/438-439. İstanbul: TDV Yayınları,
• 2012. Demirci, Muhsin. Tefsir Tarihi. İstanbul: İFAV, 2014.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İFAV, 2011.
• Gânim b. Kudûrî, Ebû Abdillah. Muhâdarât fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Amman: Dâru Ammâr, 2003.
• Halîlî, Ebû Yaʻlâ el-. el-İrşâd fî maʻrifeti ulemâi’l-Hadîs. 3 Cilt. Thk. Muhammed Saîd Ömer İdris. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali b. Sâbit b. Ahmed b. Mehdî. Târîhu Bağdâd. 16 Cilt. Thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1422/2002.
• İbn Abdilhâdî es-Sâlihî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. Tabakâtu ulemâi’l-hadîs. 3 Cilt. thk. Ekrem el- Bûşî - İbrahim ez-Zîbak, Lübnan: Müessesetü’r-Risale, 1417/1996.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbas Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrahim b. Ebû Bekir el-Bermekî el-Erbilî. Vefeyâtu’l-a‘yan ve enbâu ebnâi’z-zaman. 7 Cilt. Thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer el-Kureşî el-Basrî ed-Dımaşkî. el-Bidâye ve’n-nihâye. 21 Cilt. Thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. b.y.: Dâru Hicr, 2003.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükrim b. Ali Ebu’l-Fadl Cemâlüddin el-Ensârî er-Ruveyfaî el-Ifrîkî. Lisânu’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sâdır, 1992.
• İbnü’s-Salâh eş-Şehrezûrî. Fetâvâ ve mesâilü İbni’s-Salâh. Thk. Abdülmuʻtî Emin Kalʻacî. Beyrut: Dâru’l-Maʻrife, 1976.
• Kâfiyeci, Muhyiddin Muhammed b. Süleyman el-. et-Teysîr fî kavâidi ilmi’t-Tefsir. Kahire: Mektebetü’l-Kudsî, 1998.
• Kandemir, Yaşar. “İbnü’s-Salâh eş-Şehrezûrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/198-200. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Karataş, Ali. İmam Mâturîdî-Kur’ân’ı Kur’ân’la Te’vîl. İstanbul: Yesevî Yayınları, 2014.
• Karataş, Ali. Tefsir Geleneğinde Rivayet. Ankara: Fecr Yayınları, 2021.
• Kâtip Çelebî, Mustafa b. Abdillah Hacı Halîfe. Süllemü’l-vusûl ilâ tabakâti’l-fuhûl. 6 Cilt. thk. Mahmud Abdülkadir el-Arnavût, İstanbul: IRCICA, 2010.
• Kâtip Çelebî, Mustafa b. Abdillah Hacı Halîfe. Keşfu’z-zunûn an esâmî’l-kütübi ve’l-fünûn. 2 Cilt. Bağdat: Mektebetü’l-Müsennâ, 1941.
• Kılıç, Sadık. “Tefsir Nasıl Bir İlimdir”. Tefsir Nasıl Bir İlimdir. 58-75. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2011.
• Lory, Pierre. Kâşâni’ye Göre Kur’ân’ın Tasavvufî Tefsiri. Çev. Sadık Kılıç. İstanbul: İnsan Yayınları, 2001.
• Mennâ’ b. Halil el-Kattân. Mebâhis fî ulûmi’l-Kur’ân. Riyad: Mektebetü’l-Maârif, 2000.
• Mertoğlu, Suat. “Sa‘lebî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/28-29. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Münî‘ b. Abdülhalim el-Mahmud. Menâhicü’l-müfessirîn. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısrî, 2000.
• Müsâid Müslim Abdullah. Gelişme Döneminde Tefsîr. Çev. Muhammed Çelik. İstanbul: Yeni Akademi Yayınları, 2006.
• Polat, Fethi Ahmet. “Dirâyet Ağırlıklı Tefsirler”. Tefsir El Kitabı. Ed. Mehmet Akif Koç. Ankara: Grafiker Yayınları, 2015.
• Râğıb el-İsfahânî, Ebu’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. Thk. Safvan Adnan ed- Dâvudî. Beyrut: Dâru’l-Kalem - Dâru’ş-Şâmiye, 1992.
• Rûmî, Fehd b. Abdirrahman b. Süleyman er-. İtticâhâtu’t-tefsîr fî’l-karni’r-râbî’ aşer. 3 Cilt. Suûdi Arabistan: Riyâsetu İdârâti’l-Buhûsi’l-İlmiyyeti ve’l-İftâi ve’d-Daʻveti ve’l-İrşâd, 1986.
• Seʻâlibî, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed b. Mahlûf es-. el-Cevâhiru’l-hisân fî tefsîri’l-Kur’ân. 5 Cilt. Thk. Muhammed Ali Muavvıd - Adil Ahmed Abdülmevcûd. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1997.
• Subhî es-Sâlih. Mebâhis fî ulûmi’l-Kur’ân. b.y.: Dâru’l-İlm, 2000.
• Sübkî, Tâcüddin b. Abdilvehhâb b. Takiyyüddin es-. Tabakâtu’ş-şâfiʻiyyeti’l-kübrâ. 10 Cilt. Thk. Mahmud Muhammed et-Tanâhî - Abdülfettah Muhammed el-Hulv. y.y.: Dâru Hicr, 1413/1992.
• Sülemî, Ebû Abdurrahman Muhammed b. el-Hüseyin. Hakâiku’t-tefsîr. 2 Cilt. Thk. Seyyid İmran, Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Süyûtî, Celâlüddin Abdurrahman es-. el-İtkan fî ulûmi’l-Kur’ân. 4 Cilt. Thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhim. Kahire: el-Heyetü’l-Mısriyyeti li’l-Âmme, 1974.
• Süyûtî, Celâlüddin Abdurrahman es-. Tabakâtü’l-müfessirîn. Thk. Ali Muhammed Ömer. Kâhire: Mektebetü Vehbe, 1396.
• Uludağ, Süleyman. “Sülemî, Muhammed b. Hüseyin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/53-55. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Uludağ, Süleyman. “İşârî Tefsir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/423-428. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Vâhidî, Ebu’l-Hasan Ali b. Ahmed el-. et-Tefsîrü’l-Basît. Thk. Heyet. Riyad: ‘Imâdetü’l-Bahsi’l-İlmî, Câmi‘atü’l- İmâm Muhammed b. Su‘ûd el-İslâmiyye, 1430/2009.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebî Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-. Tarîhu’l-İslam ve vefeyâtu’l-meşâhîr ve’l-aʻlam. 15 Cilt. Thk. Beşşâr Avvȃd Ma’rûf. Beyrut: Dâru’l-Ġarbi’l-İslâmî, 2003.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebî Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-. Siyeru aʻlâmi’n-nübelâ. 25 Cilt. Thk. Heyet. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1985.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebî Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-. Tezkiretü’l-Huffâz. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin ez-. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü Vehbe, tsz.
• Zerkeşî, Bedrüddin Muhammed b. Abdillah ez-. el-Burhan fî ulûmi’l-Kur’ân. 4 Cilt. Thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Beyrut/Lübnan: Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabî, 1957.
• Zuhaylî, Muhammed ez-. Merciu’l-Ulûmi’l-İslâmiyye. Dımeşk: Dâru’l-Marife, tsz.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm ez-. Menâhilü’l-irfan. 2 Cilt. Thk. Ahmed b. Ali. Kahire: Darü’l-Hadîs, 2001.