-تأثيرات المستشرقين في تفسير القرآن المعاصر -أهل التنوير نموذجا

Yıl 2025, Cilt: 5 Sayı: 2, 121 - 150, 24.12.2025

Zikra Adnan Ibrahim Ibrahim , M. Sami Çöllüoğlu

https://doi.org/10.65662/balagh.1753184

Öz

توالت الدراسات الاستشراقية المتنوعة حول الدين الإسلامي من خلال منظور مختلف عن مصادره المرجعية. ففي دراساتهم للقرآن الكريم تحديدًا، يتناول المستشرقون القضايا ضمن إطار فكري صاغته معتقداتهم الأساسية. وقد تصل هذه التقييمات، المبنية على منظورهم الإيماني الخاص، إلى حدّ تضمين بعض الأفكار التي تتعارض مع مكانة القرآن الكريم كرسالة إلهية. لذا ستتناول هذه المقالة آراء المستشرقين حول بعض المسائل الخلافية التي أثاروها في سياق تفسير القرآن الكريم، وذكر بعض الشبهات التي أطلقوها ضد الدين الإسلامي، مع دراسة سبب نشوء تلك الشبهات، وسيكون الفكر التنويري نموذجًا لمعرفة تأثير المستشرقين، ومدى العمق الفكري الذي أورثته الحركات الاستشراقية في العالم الإسلامي، وتحديد مدى تأثيراتها وكيف تعامل معها أهل التنوير، وما هي التوجهات التي قام بها أصحاب التنوير لمواكبة الفكر الاستشراقي، كما ستحاول تحديد مدى تطابق رؤاهم للقرآن الكريم مع الفكر الاستشراقي، وذكر الجوانب الإيجابية والسلبية في تلك الأفكار، وسيكون كتاب محمد شحرور نموذجا لتلك التفاسير التي سايرت الفكر الاستشراقي، إضافة إلى ذلك سيتم ذكر المنهج المناسب لمواجهة تلك الشبهات.
وتنقسم هذه المقالة إلى أربعة مباحث وخاتمة، في المبحث الأول شرح للمفاهيم والمصطلحات الواردة في المقالة، وذلك بتعريف الاستشراق، ومعرفة المراد من مصطلح التفسير المعاصر، وتعريف مصطلح أهل التنوير. وفي المبحث الثاني دراسة علاقة المستشرقين بالتفسير المعاصر للقرآن الكريم، وذكر موقفهم من أهل التفسير وذلك من خلال تبيين الأسباب التي أدت إلى اهتمام المستشرقين بتفسير القرآن الكريم، وكذلك تبيين موقف المستشرقين من التفسير القرآني. أما المبحث الثالث فيتناول التأثيرات الاستشراقية على التفسير المعاصر، ويتضمن هذا المبحث كيفية تأثر أهل التنوير بالفكر الاستشراقي، وكيف اعتمد محمد شحرور على منهج المستشرقين في تفسيره. أما المبحث الرابع ففيه سُبل التعامل مع شبهات المستشرقين. ثم تُختم المقالة بأهم النتائج المستفادة من هذه الدراسة.

Anahtar Kelimeler

القرآن الكريم , التفسير المعاصر , المستشرقون , أهل التنوير

The Influence of Orientalists on the Contemporary Qur’anic Exegesis -as in the Example of Ahl al-Tanwir-

Öz

Various Orientalist studies on Islam, conducted from a perspective different from that of its reference sources, have been published one after another. Indeed, it is observed that, particularly in their studies of the Quran, Orientalists address issues within an intellectual framework shaped by their fundamental beliefs, and that their assessments, based on their particular religious perspectives, may contain ideas that contradict the Quran's status as a divine message. Therefore, this article evaluates the views of Orientalists on some controversial issues raised by themselves in the context of Quranic exegesis and cites some of the doubts they voiced against Islam, examining the reasons for their emergence. To determine the extent of the influence of Orientalists and to establish the intellectual depth that Orientalist movements bequeathed to the Islamic world, the intellectualism of Ahl al-Tanwir (lit. `People of Enlightment`) is discussed as an example. In this context, the research sought to determine how Ahl al-Tanwir treated Orientalism, what stances those intellectuals adopted to keep up with the Orientalist thought, and the extent to which their views on the Quran aligned with the Orientalist mindset. Furthermore, the positive and negative aspects of these ideas are discussed, and Muhammad Shahrur's work is dealt with as an example of exegesis compatible with Orientalist thought. In addition, an appropriate methodology that may be adopted to confront the aforementioned doubts is presented.
This article consists of four sections and a conclusion. The first section explains the concepts and terms used in the article. In this context, a definition of "Orientalism" is provided, and the meaning of the terms "contemporary tafsir" and "Ahl al-Tanwir" is clarified. The second section examines the relevance of orientalists to contemporary Quranic exegesis. In this context, the attitudes of orientalists toward Quranic exegesis and the reasons that prompted them to prioritize it are presented. The third section, which examines the influence of Orientalists on contemporary exegesis, examines the extent to which Ahl al-Tanwir were influenced by orientalist thought and how Muhammad Shahrur relied on orientalist methodology in his exegesis. The fourth section addresses the response to orientalist doubts. The conclusion includes the important findings of the research.

Anahtar Kelimeler

Qur’an , Contemporary Exegesis , Orientalists , Ahlut-Tanwir.

Müsteşriklerin Çağdaş Dönem Kurân Tefsiri Üzerindeki Etkileri – Ehlu’t-Tenvîr Örneği-

Öz

İslam dini üzerine, onun referans kaynaklarından farklı bir bakış açısıyla icra edilmiş çeşitli Oryantalist araştırmalar yapılagelmiştir. Nitekim özellikle Kur'an'a dair araştırmalarında, müsteşriklerin meseleleri kendi temel inançlarının şekillendirdiği fikrî bir çerçeve içinde ele aldıkları ve bunların Kur'an'ın ilahî bir mesaj oluşuyla çelişen düşünceler içerebildiği gözlemlenmektedir. Bu nedenle, makalede müsteşriklerin Kur'an'ın tefsiri bağlamında gündeme getirdikleri bazı tartışmalı konulara ilişkin görüşleri ele alınmış ve İslam'a karşı dile getirdikleri kimi şüphelere değinilerek bunların ortaya çıkış nedenleri incelenmiştir. Müsteşriklerin etkilerinin boyutunu belirlemek ve Oryantalist hareketlerin İslam dünyasına miras bıraktığı fikrî derinliği saptamak için "Ehlu't-Tenvîr"in düşünce dünyası örnek olarak ele alınmıştır. Bu bağlamda araştırmada, Ehlu't-Tenvîr'in oryantalizm karşındaki duruşu, oryantalist düşünceye ayak uydurmak için tenvîr fikriyatındakilerin takındığı tavırların ne olduğu ve Kur'an'a dair görüşlerinin müsteşrik zihniyetle ne derece örtüştüğü tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu fikirlerin olumlu ve olumsuz yönleri zikredilerek Oryantalist düşünceyle uyumlu tefsirlerin bir numunesi olarak Muhammed Şahrûr'un eseri incelenmiştir. Ayrıca şüphelerin giderilmesine yönelik yaklaşımlara yer verilmiştir. Makale dört ana başlık ve sonuçtan oluşmaktadır. İlk başlıkta makalede geçen kavram ve terimler izah edilmiştir. Bu bağlamda "Oryantalizm"in bir tarifi yapılarak "çağdaş tefsir" ve "ehlu't-tenvir" terimlerinden ne kastedildiği belirtilmiştir. İkinci başlıkta ise, Oryantalistlerin çağdaş Kur'an tefsiriyle alakası irdelenmiştir. Bu doğrultuda, müsteşriklerin Kur'an tefsiriyle ilgili tutumları ve onları tefsire ihtimam göstermeye sevk eden sebepler ortaya konulmuştur. Çağdaş tefsir üzerindeki oryantalist etkilerin ele alındığı üçüncü başlıkta, Ehlu't-Tenvir'in oryantalist düşünceden etkilenişinin keyfiyeti ve Muhammed Şahrur'un tefsirinde oryantalist metodolojiye nasıl dayandığı ele alınmıştır. Dördüncü başlıkta ise oryantalistlerin şüphelerine karşı izlenecek yaklaşımlardan bahsedilmiştir. Sonuç kısmında, araştırmada ulaşılan tespitlere yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kur’an-ı Kerim , Çağdaş Tefsir , Oryantalistler , Ehlu’t-Tenvîr.

Kaynakça

• Abdulbakî, Muhammed Fuâd, el-Mû'cemul-Mufehres Lielfâzil-Ku'rân, Beyrüt: Darul-Cebel, t.y.
• Abdulhamîd, 'İrfân, el-Musteşrikun vel-İslâm, Bağdat: Matba'atur-Reşâd, 1969.
• Ahmet, Dülger, Müsteşriklerin Görüşlerinin Kur’ân İlimleri Işiğinda İncelenmesi, Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• 'Allûş, Sa'îd, Mukevinâyul-Edebil-Mukaren Fil-'Alemil-'Arabî, Beyrüt: Darul-Kitabil-'Alemî, 1407 – 1987.
• 'Amâyra, İsma'îl, el-Musteşrikûn ve Menâhicihimul-Lugaviye, 'Ammân: Darul-Hanîn, 1992.
• Askerî, Abbûd Abdullah, Menheciyetul-Bahsil-'İlmî fil-'Ulumil-İnsaniye, Dimeşk: Darun-Nemîr, 2. Baski, 2004.
• Behî, Muhammed, el-Fikrul-İslâmil-Hadîs ve Siletehu bil-İsti'mâr, Kahire: Mektebetu Vehbe, 1383 – 1964.
• Beşîr, Ahmed, el-Gazv el-Fikrî vet-Teyârât el-Mu'âdiye lil-İslâm, Riyad: Darus-Sekâfe ven-Neşr, 1401 – 1981.
• Beşîr, Muştâk, Tetevurul-İstişrâkil-Biritânî, Bağdat: Bağdat Üniversitesi, 2001.
• Celind, Muhammed es-Seyid, Felsefetüt-Tenvîr beynel-Meşrü'il-İslâmi vel-Meşrü'il-Garbî, Kahira: Daru Kubâ', 1999.
• Cemâl, Ahmed Muhammed, Müftereyâtün 'Alel-İslâm, Kâhire: Matbu'âtu Dâriş-Şa'ab, 3. Baskı.
• Cündî, Enver, İtarun İslâmi lilfikril-Mu'asır, Beyrüt: el-Mektebul-İslami, 1400 – 1980.
• Cündî, Enver, Kazâyâ İslâmiye Mu'âsire, Kâhira: el-Emânetul-'Amme Lil-Licnetil-'Ulyâ, t.y.
• Cündî, Enver, Şubuhatit-Tagribi fi Gazvil-Fikril-İslâmi, Beyrüt: el-Mektebul-İslami, 1978.
• Dakîkî, Ridâ Muhammed, Kitabu Tarîhil-Ku'rân Lil-Musteşrik Nöldeke Theodor Çeviri ve eleştirel okuma, Katar: Darun-Nevadir, 2. Baskı, 1432 – 2011.
• Esed, Muhammed, el-İslam 'Alâ Muftarakit-Turuk, çv. Ömer Ferruh, Beyrüt: Darul-Melayin, 1987.
• Esmerî, Hasen b. Muhammed, en-Nazariyâtul-'İlmiyetil-Hadîse, Cedde: Merkezut-Ta'sîl, 1433 – 2012.
• Fevzî, Fârûk Ömer, el-İstişrak vet-Tarîhul-İslami, 'Ammân: el-Ehliye, 1998.
• Fukârî, Nâsır; 'Akıl, Nâsır, el-Mûcezu fil-Edyâni vel-Mezâhibil-Mu'âsıra, Riyâd: Darus-Sumey'î, 1413 – 1992. Gezzâli, Muştâk Beşîr, ''Nazre Tahlîliye fi Kitabi Hayâti Muhammed'', es-Sedîr Dergisi, Kûfe Üniversitesi, no: 1, 2003.
• Goldzıher, Ignaz, el-'Akîde veş-Şeri'â fil-İslam, çv. Muhammed Yüsüf Musâ vd. Kahirâ: Darul-Kitabil-Masrî, 1946.