دراسة إحصائية مقارنة لمقامات الحريري واليازجي في ضوء مقياس خاصية تنوع المفردات والثروة المعجمية

Yıl 2025, Cilt: 5 Sayı: 1, 1 - 24, 11.06.2025

Salih Derşevi

Öz

تشكل المقامة واحداً من أشهر ألوان العمل الأدبي لما تقدمه للقارئ من ذخيرة لغوية كبيرة بأسلوب تعبيري شيق وجذاب، تحليه ألوان من المحسنات البديعية التي تضفي عليه جمالا وحسناً، فتجمع للقارئ بين المتعة والفائدة، وكان الهدف من المقامة تقوية لغة الناشئة والارتقاء بأسلوبهم في الإنشاء من خلال تنمية معجمهم اللغوية وتلقينهم كمّاً هائلاً من المفردات والتراكيب اللغوية. ولذا فإن أحد معايير التفاضل بين الأدباء في هذا المقام ينبغي أن يكون عدد وتنوع الثروة اللفظية التي يوظفها الأديب في صياغة المقامة. وقد اتفق النقاد على أن الحريري هو من بلغ الذروة في هذا الفن فحازت مقاماته القبول وصنفت على أنها الأفضل بين نظيراتها على مدى قرون من الزمن، إلى أن ظهر ناصيف اليازجي في القرن الماضي حيث أبدع في محاكاة الحريري في رصانة أسلوبه وطريقة إنشائه، وفرض على النقاد أن يقرنوه به ويوازنوا بين مقاماتهما ويفاضلوا بينها، فكان الهدف من هذا البحث إجراء دراسة موضوعية تزن مقالات اليازجي فتثبت له أو تنفي عنه هذا الفضل. وذلك من خلال عقد مقارنة بين مقامات الرجلين من حيث الثروة المعجمية المستخدمة. وقد اعتمدت الدراسة المنهج الأسلوبي الإحصائي المقارن للكشف عن خاصية تنوع المفردات عند كل من الحريري واليازجي، وذلك من خلال تطبيق المقاييس الإحصائية الأربعة التي وضعها جونسون وارتضاها سعد مصلوح وهي مقياس حساب النسبة الكلية لتنوع المفردات، ومقياس حساب القيمة الوسطية لنسبة تنوع المفردات، ومقياس حساب منحنى تناقص نسبة التنوع، ومقياس إيجاد منحنى تراكم نسبة التنوع.

Anahtar Kelimeler

الحريري , اليازجي , مقامة , خاصية , تنوع , المفردات

Harîrî ve Yâzicî’nin Makâmelerinin Kelime Çeşitliliği ve Sözlük Hazinesi Özelliği Ölçeği Açısından Karşılaştırmalı İstatistiksel İncelemesi

Öz

Makâme, okuyucuya büyük bir dil hazinesi sunması, etkileyici ve çekici bir anlatım tarzına sahip olması nedeniyle edebi eserlerin en ünlü türlerinden biridir. Onu süsleyen edebi sanatlar, esere güzellik ve zarafet katarak okuyucuya hem zevk hem de fayda sağlar. Makâmenin amacı, genç neslin dil becerilerini güçlendirmek, kelime dağarcıklarını geliştirmek ve onlara büyük miktarda kelime ve dilsel yapı öğretmek suretiyle yazı stillerini yükseltmektir. Bu nedenle, bir edebiyatçının makâme sanatındaki üstünlüğünü belirlemede kullanılan önemli kriterlerden biri, onun eserlerinde kullandığı kelime hazinesinin genişliği ve çeşitliliği olmalıdır.
Eleştirmenler, bu sanat dalında zirveye ulaşan ismin Harîrî olduğu konusunda hemfikirdirler. Onun makâmeleri büyük kabul görmüş ve yüzyıllar boyunca benzerleri arasında en iyisi olarak değerlendirilmiştir. Ancak, geçtiğimiz yüzyılda Nasıf el-Yâzicî ortaya çıkmış ve Harîrî’yi, onun sağlam üslubunu ve yazım yöntemini ustaca taklit ederek büyük bir başarıyla izlemiştir. Eleştirmenleri, onun makâmelerini Harîrî’ninkilerle kıyaslamaya ve ikisini karşılaştırmaya sevk etmiştir.
Bu araştırmanın amacı, Yâzicî’nin makâmelerinin bilimsel bir değerlendirmesini yaparak, ona atfedilen bu üstünlüğü doğrulamak veya reddetmektir. Bunu gerçekleştirmek için, her iki yazarın makâmelerindeki kelime hazinesinin çeşitliliği açısından bir karşılaştırma yapılmıştır. Çalışma, Harîrî ve Yâzicî’nin kelime çeşitliliği özelliklerini ortaya çıkarmak için karşılaştırmalı istatistiksel üslup analiz yöntemine dayanmıştır. Bu analizde, Johnson’un geliştirdiği ve Sa‘d Maslûh’un benimsediği dört istatistiksel ölçüt uygulanmıştır: toplam kelime çeşitliliği oranının hesaplanması, kelime çeşitliliği oranının medyan değerinin hesaplanması, çeşitlilik oranının azalma eğrisinin hesaplanması ve çeşitlilik oranının birikim eğrisinin belirlenmesi.

Anahtar Kelimeler

Harîrî , Yâzicî , Kelime Çeşitliliği , Sözlük Hazinesi , Makâme , Karşılaştırma

A Comparative Statistical Study of Al-Hariri's and Al-Yaziji's Maqamat in Light of the Vocabulary Diversity and Lexical Richness Measure.

Öz

The Maqama is one of the most renowned forms of literary work, as it offers the reader a vast linguistic reservoir in an expressive, engaging, and captivating style. It is adorned with various rhetorical embellishments that add beauty and elegance, providing both enjoyment and benefit to the reader. The primary purpose of the Maqama was to strengthen the language skills of young learners and enhance their writing style by expanding their linguistic repertoire and exposing them to a vast array of vocabulary and linguistic structures.
Thus, one of the key criteria for distinguishing between writers in this genre should be the richness and diversity of the vocabulary they employ in crafting a Maqama. Critics have agreed that Al-Hariri reached the pinnacle of this art form, and his Maqamat gained widespread acceptance, being classified as the best of their kind for centuries. However, in the past century, Nasif Al-Yaziji emerged, excelling in imitating Al-Hariri’s refined style and eloquent composition. His mastery compelled critics to compare his work with Al-Hariri’s, evaluating and weighing the merits of both.
The aim of this study is to conduct an objective analysis of Al-Yaziji’s Maqamat to confirm or refute his claimed excellence in this field. This will be achieved by comparing the Maqamat of both writers in terms of the lexical richness they employ. The study adopts a comparative statistical stylistic approach to examine the diversity of vocabulary in the works of Al-Hariri and Al-Yaziji. This analysis is conducted using the four statistical measures proposed by Johnson and endorsed by Saad Maslouh, which include:
1. The overall ratio of vocabulary diversity,
2. The median value of vocabulary diversity,
3. The curve of vocabulary diversity decline, and
4. The curve of vocabulary diversity accumulation.

Anahtar Kelimeler

Al-Hariri , Al-Yaziji , Maqamat , Vocabulary Diversity , Lexical Richness Measure

Kaynakça

• Abdurrahman, Salih. Medhal ila al-Usloobiyyah: al-Nathariyyah wa al-Tatbeeq. Dimashq: Dar al-Fikr, 2008.
• Abu al-'Adus, Yusuf. al-Usloobiyyah: al-Ru'yah wa al-Tatbeeq. al-Urdun: Dar al-Masirah, 2007.
• al-Hariri, Abu Muhammad al-Qasim bin Ali. Maqamat al-Hariri. Bayrut: Matba'at al-Ma'arif, 1873.
• Dayf, Shawqi. Tarikh al-Adab al-'Arabi. Misr: Dar al-Ma'arif, 1960.
• Dayf, Shawqi. al-Maqamah. Misr: Dar al-Ma'arif, al-Tab'ah al-Thalithah.
• Larjani, Khadijah Asma'. "al-Usloobiyyah al-Ihsa'iyyah 'inda Sa'd Maslouh." Majallat Abhaath, Cilt 6, Sayı 3 (2021), 152.
• Maslouh, Sa'd. al-Usloob: Dirasah Lughawiyyah Ihsa'iyyah. al-Qahirah: 'Alam al-Kutub, 1412 [Hicri].
• Maslouh, Sa'd. Fi al-Nass al-Adabi Dirasah Usloobiyyah Ihsa'iyyah. Misr: 'Ayn li al-Dirasat wa al-Buhuth al-Insaniyyah wa al-Ijtima'iyyah, 1414 [Hicri].
• al-Yaziji, Nasif bin Abdullah bin Nasif bin Junblat. Majma' al-Bahrayn. Bayrut: al-Matba'ah al-Adabiyyah, 1885.