GAGAUZCADA BİRLEŞİK CÜMLE

Yıl 2020, Cilt: 2 Sayı: 2, 84 - 106, 31.12.2020

Astrid Menz Çevirmen: Selda Sandalyeci

Öz

Gagauzca, temel olarak günümüzde Moldova Cumhuriyeti’nin güney bölgesinde konuşulan Türkçenin bir ağzıdır.1989 nüfus sayımına göre yaklaşık 200.000 Gagauz, Eski Sovyetler Birliği bölgesinde yaşamaktadır. Bunların çoğu (yaklaşık %92’si) 18. yüzyılın sonu ve 19. yüzyılın başlarında Bulgaristan’dan göç etmiştir ve Ukrayna’nın Odessa ili ile Moldova Cumhuriyeti’nde yaşamaktadır. Bulgaristan, Romanya ve Yunanistan’da da küçük gruplar halinde yaşayan Gagauzlar bulunmakta; fakat sayıları tam olarak bilinmemektedir. Dilleri Oğuz Türkçesinin batı koluna mensuptur ve Türkiye Türkçesine çok yakındır (Doerfer 1990: 19). 1989 sayımına göre, Rusça ikinci dilleri olmak üzere Eski Sovyetler Birliğinde yaşayan Gagauzların %80’i çift dillidir. Moldova Cumhuriyeti’ndeki etnik çoğunluğun ana dili olan Rumence, Gagauzların %4’ü tarafından konuşulmaktadır. Hristiyan Ortodoks mezhebine mensupturlar. Gagauzca, Moldova’da 1957’de yazı dili olmuştur ve 1959’dan 1962’ye kadar Gagauzca, okullarda öğretilmiştir. Bugün Güney Moldova’da bir özerk bölge olan Gagauz Yeri ya da Gagauzya’daki tüm okullarda resmî eğitimin bir parçasıdır. 1957’den beri Gagauzca ile birçok kitap basılsa da Gagauzca hiçbir zaman gerçek bir yazı dili olamamıştır, yani bazı yazarlar dışında hiç kimse günlük hayatta Gagauzcayı yazı dili olarak kullanmaz.Gagauzcanın ses ve şekil bilgisi, Türkiye Türkçesine çok benzer. Fakat, Gagauzcanın yüzyıllarca Slav dil ailesine mensup Bulgarca ve Rusçanın egemen olduğu bölgelerde konuşulmasından dolayı kelime dağarcığı ve söz dizimi birçok farklılık göstermektedir. (Doerfer 1959). İlk Gagauzca metinler Moškov tarafından toplanmış ve 1904’te Radloff’un Proben adlı eserinde basılmıştır (Moškov 1904). Buradaki malzeme Besarabya’dan derlenmiş masal, şarkı, atasözü ve bilmecelerden oluşan folklor metinleridir. Dmitrijev (1932-1933) ve Dmitriev (1939)’in çalışmaları bu malzemelerin ses ve şekil bilgisi ile söz dizimi incelemelerine dayanmaktadır. Ancak o, ses ve şekil bilgisine odaklanmış, söz dizimi ilgi alanında olmamıştır. Pokrovskaya (1964,1974,1979) ve Gajdarži (1971a, 1971b, 1973, 1981), Gagauzcanın söz dizimi üzerine bir takım araştırmalar yapmışlardır. Gajdarži, özellikle birleşik cümlelere odaklanmış, Zajaczkowski son 50 yılda Bulgaristan’dan topladığı folklor malzemelerini 1966’da yayınlamıştır. Onun incelemeleri de ses ve şekil bilgisi üzerinedir, söz dizimiyle ilgili sadece birkaç görüş belirtmiştir. Ancak, Gagauzcanın söz dizimi üzerine yapılan tüm çalışmalar dizimin Türkçe değil, Slavca olduğunu söylemektedir.Makalenin devamında, yoğun Slav dilleri etkisi altında gelişen Gagauzca birleşik cümlelerinin birkaç söz dizimi özelliğinden bahsedilecektir. Anlaşılır olması sebebiyle, 1995 yazında Güney Moldova’da derlediğimiz malzemelerden örnekler sunulacaktır. Yazı dilinden örnekler belli bir sıra gözetmeksizin verilecektir. Makalede temel olarak söz dizimsel sorunlara değinmek amacıyla, veriler gösterilirken rahat bir transkripsiyon kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Gagauz Türkçesi, Cümle Çeşitleri, Gagavuz

Kaynakça

• DENY, Jean, GRØNBECH, Kaare, SCHEEL, Helmuth, TOGAN, Zeki Velidi (Hgg.) (1959), Phi­lologiae turcicae fundamenta 1. Aquis Mattiacis.
• DOERFER, Gerhard (1959), “Das Gagausische”, In: Deny et al., 260-171.
• DOERFER, Gerhard (1990), “Die Stellung des Osmanischen im Kreise des Oghusischen und seine Vorgeschichte”, In: Hazai, 13-34.
• ERDAL, Marcel (1999), “Das Nachfeld im Türkischen und im Deutschen”, In: Johanson & Rehbein, 53-94.
• ERDAL, Marcel, TEZCAN, Semih (Hgg.) (1995), Beläk Bitig (Turcologica 23), Wiesbaden: Sprachstudien für Gerhard Doefer zum 75. Geburtstag. EXTRA, Guus, VERHOEVEN, Ludo (Hgg.) (1993), Immigrant languages in Europe, Adelaide: Clevedon, Philadelphia.
• FANE, Daria (1993), “Moldova: Breaking Lose From Moscow” Cambridge: In: Bremmer, Ian & Taras, Ray 1993: Nation and politics in the Soviet successor states, 121- 153.
• GAJDARŽİ, Gavril A. (1971), “Složnye predloženija s pridatočnymi otnositel’nogo podčinenija v gagauzskom jazyke”, In: Sovetskaja Tjurkologija, Nr. 4, 50-56.
• GAJDARŽİ, Gavril A. (1971), “Sposoby podčinenija i tipy pridatočnych predloženij v gagauzskom jazyke”, In: Sovetskaja Tjurkologija, Nr. 3, 43-59.
• GAJDARŽİ, Gavril A. (1973), Gagauzskij sintaksis, Kišinev: Otnositel’noe i bes­sojuznoe podčinenie pridatočnyx.
• GAJDARŽİ, Gavril A. (1981), Gagauzskij sintaksis, Kišinev: Pridatočnye predloženija sojuznogo podčinenija.
• HAZAİ, György (Hg.) (1990), Handbuch der türkischen Sprach­wissen­schaft. Teil I. Buda­pest: Bibliotheca Orientalis Hungarica 31.
• JOHANSON, Lars (1975), “Some remarks on Turkic ‘hypotaxis’”, Ural-Altaische Jahrbücher 47, 104-118.
• JOHANSON, Lars (1992), Strukturelle Faktoren in türkischen Sprach­kon­takten, Stuttgart: Sitzungsberichte der Wissenschaftlichen Gesellschaft an der J. W. Goethe-Universität Frankfurt am Main, 29: 5.
• JOHANSON, Lars (1993), “Code-copying in immigrant Turkish”, Extra & Verhoeven, 197-221.
• JOHANSON, REHBEİN (Hgg.) (1999), Türkisch und Deutsch im Vergleich. (Turcologica 39) Wiesbaden.
• KIRAL, Filiz (1997), Syntaktische Einflüsse des Persischen im gesprochenen Aserbaidschanisch von Iran. [Diss. Univ. Mainz].
• MENZ, Astrid (1999), Gagausische Syntax: Eine Studie zum kontaktinduzierten Sprachwandel, Wiesbaden: (Turcologica 41).
• MOŠKOV, V. A. (1904), Nare`čija bessarabskich gagauzov. St. Peterburg: Radloff, W.: Proben der Volkslit­teratur der türkischen Stämme, X. Theil.
• NÉMETH, J. (1965), Die Türken von Vidin: Sprache, Folklore und Reli­gion, Budapest: Bibliotheca Orientalis Hungarica 10.
• POKROVSKAJA, Ljudmila A. (1964), Grammatika gagauzkogo jazyka. Moskva: Fonetika i morfologija.
• SCHÖNİG, Claus (1995), ”*qa:ño und Konsorten”, Erdal & Tezcan, 177-187.
• ZAJĄCZKOWSKİ, Włodzimierz (1966b), Język i folklor Gagauzów z Bułgarii. Kraków.