ENDÜLÜS TEFSİR MİRASINA PANORAMİK BİR BAKIŞ

Yıl 2017, Cilt: 3 Sayı: 5, 5 - 32, 30.06.2017

Arslan Karaoğlan

Öz

Müslümanlar, fethini gerçekleştirdikleri İspanya’ya Endülüs ismini vermişler,

yaklaşık sekiz asır boyunca (711‐1492) bu coğrafyada sadece İslâm medeniyetinin

ve kültürünün inkişafını sağlamakla kalmamışlar, genelde İslâmî ilimlerde özelde

ise tefsir alanında büyük ilerlemeler kaydetmişlerdir. Bu bağlamda tefsir ilminin

Endülüs’e hicri üçüncü asırda girdiği ifade edilmektedir. Bu ilim dalı, beşinci asırda

parlak bir dönem geçirmiş ve İbn Atıyye ile altıncı asırda altın çağını yaşamıştır.

Biz, bu makalede Endülüs tefsir mirasının ayırıcı özellikleri üzerinde durduk.

Ayırıcı özellikler arasında arı bir dille tefsirlerin yazılması, kıraate önem verilmesi,

isrâilî rivâyetlere karşı tavrın net olması, kadılık görevinde bulunan ve halkın sorunlarına

duyarsız kalmayan müfessirlerin problematik ve çözüm odaklı olarak

ayetleri tefsir etmeleri sayılabilir. Daha sonra bu tefsirin beslendiği epistemolojik

damarlardan birine dil, fıkıh ve kıraate dayanan beyânî epistemolojiye vurgu

yaptık. Ayrıca Endülüs tefsir mirasını besleyen ana damarların arasında irfânî

epistemolojiye dayanan işârî tefsir geleneğinin olmamasının sebepleri üzerinde

durduk. Bunlara ilaveten, Endülüs tefsir mirasının oluşumunu, gelişimini ve temel

nitelikleri hakkında bilgi vermeye çalıştık.

Anahtar Kelimeler

Endülüs, tefsir, kıraat, fıkıh

Kaynakça

• Abbâri, Ahmet Muhtar, Fî Târîhi’l-Magrib fi’l-Endelüs, Beyrut, ts. Açıkgözoğlu, Mehmet, İslam Devletler Tarihi, İstanbul, 1975. Aşkar, Suad, et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn, Dârü’s‐Selâm, Fas, 1431. Atçeken, İsmail Hakkı, Endülüs’ün Fethi ve Musa b. Nusayr, Ankara, 2002. Atmaca, Gökhan, “Kurtubî Tefsirinde Tasavvuf”, Tarih Okulu Dergisi(TOD), Mart, sayı:17, 2014, s. 293‐319. Ba’yun, Süha, İshâmü’l-Ulemâi Müslimine fi’l-Ulûm ve’l-Endelüs, Dârü’l‐ Ma’rife, Beyrut, h. 1429. el‐Bermekî, Ebü’l‐Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrahim b. Ebî Bekir b. Hallikân, Vefayâtü’l-A’yan, Dârü’l‐İhya, Beyrut, h. 1430. Bilmen, Ömer Nasuhi, Büyük Tefsir Tarihi (Tabakâtü’l‐Müfessirin), Bilmen Yay., İstanbul, 2015. Birışık, Abdulhamit, “Kıraat”, DİA, İstanbul, 2002, XXV/ 426‐433. —————————————, “İsrâliyyât”, DİA, İstanbul, 2001, XXIII/199‐202. Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Tarihi, DİB, Ankara, 1988. el‐Cezerî, Ebü’l‐Feth Ziyâüddîn Nasrullah b. Muhammed eş‐Şeybânî, el-Kâmil fi’t-Târîh, Dârü’l‐Kütübi’l‐İlmiyye, Beyrut, h. 1408. Duman, M. Zeki, Uygulamalı Tefsir Usûlü ve Tefsir Tarihi, ERÜ Yay., Kayseri, 1992. Durant, Will, İslam Medeniyeti (Trc.: Orhan Bahaeddin) Elips Kitap, Ankara, 2004. Ebü’l‐Kasım Beşkuval, es-Sılatu fî Târîhi Eimmeti’l-Endülüs, Dârü’l‐Garbi’l‐ İslâmî,Tunus, h. 1431. Ekin,Yunus, “Endülüs Tefsir Geleneği”, SÜİF Dergisi, 3/2001, s. 247‐ 266. el‐Endelûsî, Ebû Hayyân Muhammed b. Yûsuf b. Hayyân, el-Bahrü’l- Mühît fi’t-Tefsîr (Tahk.: Sıtkî Muhammed Cemil), Dârü’l‐Fikr, Beyrut, h. 1420. Fahd Abdurrahman er‐Rûmî, Menhecü’l-Medreseti’l-Endelûsiyye, Mektebetü Tevbe, Riyad, h. 1418. Gümüş, Sadreddin, Kur’ân Tefsirinin Kaynakları, Kayıhan Yay., İstanbul, 1990. el‐Hacı, Abdurrahman Ali, et-Târîhu’l-Endelüs, Dârü’l‐Kalem, Suriye, h. 1431. el‐Hamevî, Yakut b. Abdullah, Mü’cemü’l-Büldân, Dârü’l‐Kütübi’l‐İlmiyye, Dârü Sadr, Beyrut, h. 1397 Harekât, İbrahim, “Mağrib”, DİA, Ankara, 2003, XXVII/314‐318. Hitti, Philip K., Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi(Trc.: Salih Tuğ), Boğaziçi Yay., İstanbul, 1980. el‐İşbilî, Muhammed b. Hayr, Fehrese, Dârü’l‐Kütübi’l‐ İlmiye, Beyrut, h. 1419. Kalın, İbrahim, İslam ve Batı, İsam Yay., İstanbul, 2008. Kandemir, Yaşar, “Bâkî b. Mahled”, DİA, İstanbul, 1991, IX/541‐542. Karataş, Ali, “Endülüs Tefsir Geleneği ve Müfessir İbn Ebî Zemenîn (324‐399/935‐1008)”, AÜİF Dergisi, sayı: 40, Erzurum, 2013, s. 296‐318. el‐Kaysî, Ebü’l‐Fidâ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbüddîn Ömer b. Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye, Kahire, h. 1415. el‐Kaysî, Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib, el-Hidâye ila Bülûgi’n- Nihâye, Dârü’l‐Kütübi’l‐İlmiyye, Beyrut, h. 1432. Kazıcı, Ziya‐Halis Ayhan, “Ta’lim ve Terbiye”, DİA, İstanbul, 2010, XXXIX/515‐523. Kehhâle, Ömer Rıza, A’lamü’n-Nisâ fî Âlemi’l-Arab ve’l-İslâm, Müessesetü’r‐ Risâle, Beyrut, h. 1379. Kehhâle, Ömer Rıza, Mücemü’l-Müellifin, Matbaatü’t‐Terakkî, Dımeşk, h. 1378. Kenûnî, Abdüsselam Ahmed, el-Medresetü’l-Kur’âniyye fi’l-Mağrib, Mektebetü’l‐ Meârif, Rabat, h. 1401. Kesler, M. Fatih, Mekke Tefsir Ekolü, Akçağ Yay., Ankara, 2005. Koç, Mehmet Akif, “Endülüs Tefsirciliği Üzerine Bir Giriş Denemesi”, İslâmiyat, 7(2004) sayı: 3, s. 43‐58. el‐Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekir b. Ferh, el- Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân ve’l-Mübînü limâ Tedammenehû mine’s-Sünneti ve Âyi’l-Furkân, Dârü’l‐Kütübi’l‐İlmiyye, Kahire, h. 1384. el‐Kurtubî, Abdullah b. Muhammed Yusuf b. Faradî, Târîhu’l-Ulemâi ve’r-Rüvâti li’l-İlmi bi’l-Endelüs, Kahire, h. 1409. el‐Makkârî, Ahmed b. Muhammed el‐Magribî, Nefhu’t-Tıb, Mısır, h. 1303. Maria Rosa, Menocal, Dünyanın İncisi Endülüs Modeli (Trc.: İhsan Durdu), İstanbul, 2006. el‐Meşînî, Mustafa İbrahim, Medresetü’t-Tefsîr fi’l-Endelüs, Müessesetü’r‐ Risâle, Beyrut, h. 1407. Mekkî, Tahir Ahmed, Dirâsât Endelûsiyye, Dârü’l‐Meârif, h. 1408. Mertoğlu, Mehmet Suat, “Tefsir”, DİA, İstanbul, 2011, XL/290‐294. Muhammed, Abdullah İnan, Devletü’l-İslâm fi’l-Endelüs, İskenderiye, h. 1423. Muhtar, Muhammed, Târîhu Kırâati’l-Meşriki ve’l-Magribi, el‐Münazzamâtü’l‐ İslâmiyye, İsesko, h. 1422. Munis, Hüseyin, Târihu’t-Ta’lim fi’l-Endülüs ve Târîhu’l-Fikri’l-Endelüs, Mektebetü’s‐Sekâfe, Kahire, ts. Na’nâa, Remzi, e l-İsrailiyyyât ve Eseruha fî Kütübi’t-Tefsîr, Beyrut, h. 1390. en‐Nebhânî, Kâdî Ebü’l‐Mehâsin Yûsuf b. İsmail b. Yusuf eş‐Şâfiî, Târîhu Kudâti’l-Endülüs, yy., ts. Nevfel, Muhammed Mahmud, Şi’rü’l-Etıbbâi fi’l-Endelüs fi’l-Karni’s-Sâdisi’l- Hicri, Filistin, h. 1430. Okiç, M. Tayyib, İslamiyette Kadın Öğretimi, DİB., Ayyıldız Matbaası, İstanbul, 1984.