Modernleşmenin Eşiğinde: Osmanlı Ermenilerinde Eğitim ve Kültürün Dönüşümü

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 16, 29 - 55

Elif Yeşil

Öz

Bu makale, Osmanlı Ermenilerinin modernleşme sürecini siyasal, toplumsal ve kültürel boyutlarıyla ele almaktadır. 1878 Berlin Antlaşması’nın 61. maddesiyle uluslararası gündeme taşınan “Ermeni Meselesi”, Osmanlı-Ermeni ilişkilerinde yapısal bir kırılmaya yol açmış ve Gregoryen Kilisesi ile Osmanlı merkezi yönetimi arasındaki güç mücadelesini derinleştirmiştir. Bu bağlamda, Ermeni muallimlerin okullarda sadece eğitim değil, aynı zamanda siyasal bilinç üretimi açısından üstlendikleri rol özel olarak incelenmektedir. Amerikan misyoner okullarının etkisiyle seküler, bireyci ve eleştirel düşünceye sahip yeni bir gençlik ortaya çıkmış, bu kuşak milliyetçi ve ayrılıkçı eğilimleri benimseyerek geleneksel cemaat yapılarına mesafe almıştır. II. Abdülhamid yönetimi, bu gelişmelere karşı sansür, denetim ve merkeziyetçi eğitim politikalarıyla yanıt vermiştir. Modernleşme süreci yalnızca eğitimde değil, kültürel üretim alanlarında da derin bir dönüşüm yaratmıştır

Anahtar Kelimeler

Ermeni Modernleşmesi , Osmanlı Eğitimi , Ermeni Mektepleri , Siyasal Kimlik , Kültürel Dönüşüm

On The Threshold Of Modernization: The Transformation of Education and Culture among Ottoman Armenians

Öz

This study examines the modernization process of Ottoman Armenians within its political, social, and cultural dimensions. The inclusion of the “Armenian Question” in the international agenda through Article 61 of the 1878 Treaty of Berlin led to a structural rupture in Ottoman-Armenian relations and intensified the power struggle between the Gregorian Church and the Ottoman central administration. In this context, special attention is given to the role of Armenian teachers (muallims), who functioned not only as educators but also as agents of political consciousness within schools. Influenced by American missionary schools, a new generation emerged characterized by secularism, individualism, and critical thinking. This generation distanced itself from traditional communal structures and embraced nationalist and separatist discourses. The reign of Sultan Abdulhamid II responded to these developments with censorship, surveillance, and centralist educational policies. The modernization process, however, extended beyond the realm of education, bringing about profound transformations in cultural production, including literature, theater, and the press.

Anahtar Kelimeler

Armenian Modernization , Ottoman Education , Armenian Schools , Political İdentity , Cultural Transformation

Kaynakça

• AKÇAM, T. (1992). Ermeni Meselesi Hallolunmuştur: Osmanlı Belgelerinde Ermenilere Yönelik Politikalar, Katliam, Sürgün. İstanbul: İletişim Yayınları.
• AKYÜZ, Y. (2013). Türk Eğitim Tarihi: M.Ö. 1000- M.S. 2013. Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık.
• ARKUN, A. (2005). Into The Modern Age, 1800–1913. In e. Herzig & m. Kurkchiyan (eds.), The Armenians: Past And Present İn The Making of National İdentity (pp. 71–94). London & New york: Routledge Curzon.
• ARTİNİAN, V. (1988). The Armenian Constitutional System in The Ottoman Empire: A Study of Historical Development. İstanbul.
• ATAMİAN, S. (1955). The Armenian Community: The Historical Development of A Social and İdeological Conflict. New York: Philosophical Library.
• BARIŞ, L. (2021). Türkiye’de Ermeni Okulları ve Ermeni Kimliği. İstanbul: İletişim Yayınları.
• BARKEY, K. (2008). Empire of Difference: The Ottomans in Comparative Perspective. Cambridge: Cambridge University Press.
• BARSOUMİAN, H. (1982). The Dual Role Of The Armenian Amira Class Within The Ottoman Government and The Armenian Millet. In B. Braude & B. Lewis (Eds.), Christians and Jews in the Ottoman Empire: The functioning of a plural society (Vol. 1, pp. 171–184). New York: Holmes & Meier.
• BAYUR, Y. H. (1983). Türk İnkılabı Tarihi (Cilt 2, Kısım 1). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• BAYUR, Y. H. (1983). Türk İnkılabı Tarihi (Cilt 2, Kısım 3). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• BAYUR, Y. H. (1983). Türk İnkılabı Tarihi (Cilt 2, Kısım 4). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• BAYUR, Y. H. (1983). Türk İnkılabı Tarihi (Cilt I, Kısım I). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• BAYUR, Y. H. (1983). Türk İnkılabı Tarihi (Cilt III, Kısım 3). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• BENLİSOY, F. (2004). Osmanlı'da Gayrimüslimler ve Millet Sistemi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• BERBERİAN, H. (2001). Armenians and The Iranian Constitutional Revolution of 1905–1911: “The Love for Freedom Has No Fatherland”. Boulder: Westview Press.
• BEYDİLLİ, K. (1988). 1828–1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Doğu Anadolu’dan Göçürülen Ermeniler. Tarih Enstitüsü Dergisi.
• BRAİLSFORD, H. N. (1906). Macedonia: Its Races And Their Future. London: Methuen & Co.
• ÇİÇEK, K. (2014). Ermeniler: Siyaset, Sosyal ve Kültürel Hayat. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• DAVİSON, R. H. (1963). Reform in The Ottoman Empire, 1856–1876. Princeton: Princeton University Press.
• DERİNGİL, S. (1998). The Well-Protected Domains: Ideology and Legitimation of Power in The Ottoman Empire 1876–1909. London: I.B. Tauris, s. 106.
• DERİNGİL, S. (2014). İktidarın Sembolleri ve İdeoloji: II. Abdülhamid Dönemi (1876–1909). (Çev. G. Çağalı Güven.). İstanbul: Doğan Kitap.
• ERGİN, O. (1977). Türkiye Maarif Tarihi (Cilt 1-2-3-4). İstanbul: Eser Matbaası.
• FİNDLEY, C. V. (2010). Turkey, Islam, Nationalism, and Modernity: A history, 1789–2007. New Haven & London: Yale University Press.
• GAZİGİRAY, A. A. (1982). Osmanlılardan Günümüze Kadar Vesikalarla Ermeni Terörünün Kaynakları. İstanbul: Gözen Kitabevi.
• HALAÇOĞLU, Y. (2004). Ermeni Tehciri. İstanbul: Babıali Kültür Yayıncılığı.
• HANİOĞLU, M. Ş. (2001). Preparation for A Revolution: The Young Turks, 1902–1908. Oxford: Oxford University Press.
• Hrant Dink Vakfı. (2024). Okul Arşivlerinin Dijitalleştirilmesi Çağrısı [Basın duyurusu]. Bianet. 3 Temmuz 2001.
• HOVANNİSİAN, R. G. (1997). The Armenian People from Ancient to Modern Times: Volume I: The Dynastic Periods: From Antiquity To The Fourteenth Century. Palgrave Macmillan.
• Hüseyin Nazım Paşa. (1998). Ermeni Olayları Tarihi (Cilt 1; Haz. N. Aktaş, M. Oğuz & M. Küçük). Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları.
• KALİGİAN, D. (2009). Armenian Organization and İdeology under Ottoman Rule: 1908–1914. Transaction Publishers.
• KEVORKİAN, R. (2011). The Armenian Genocide: A Complete History. London: I.B. Tauris.
• KEVORKİAN, R. H., & PABOUDJİAN, P. B. (2012). 1915 Öncesinde Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeniler (Çev. M. Saris). İstanbul: Aras Yayıncılık.
• KİESER H. L. (2005). Talaat Pasha: Father of Modern Turkey, Architect of Genocide. Princeton: Princeton University Press.
• KİRAKOSSİAN A. (2003). The Armenian Massacres 1894–1896: U.S. Media Testimony. Detroit: Wayne State University Press.
• KOCABAŞOĞLU, U. (1989). Kendi Belgeleriyle Anadolu’daki Amerika: 19. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Amerikan Misyoner Okulları. İstanbul: Arba Yayınları.
• KOÇAK, C. (1985). Tanzimat’tan Sonra Özel ve Yabancı Okullar. In Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi.
• KODAMAN, B. (1999). Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• KÜÇÜK, Y. (1984). Ermeni Meselesi: 1915-1923. Ankara: Yurt Yayınları.
• KÜRKÇÜOĞLU, E. (2003). Tarihi Süreçte Selçuklu- Ermeni İlişkileri. Ermeni Araştırmaları I. Türkiye Kongresi Bildirileri. Cilt I. Ankara: ASAM Yayınları.
• KÜRKÇÜOĞLU, B. (2003). Türk Dünyasında Misyoner Faaliyetleri (Dünü-Bugünü-Yarını). İstanbul: IQ Kültür-Sanat Yayınları.
• LEWİS, B. (1993). Modern Türkiye'nin Doğuşu. (Çev. Metin Kıratlı). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• LİBARİDİAN, G. J. (2004). Modern Armenia: People, Nation, State. New Brunswick, NJ & London: Transaction Publishers.
• LYNCH, H. F. B. (1901). Armenia: Travels and Studies. Vol. II: The Turkish Provinces. London & New York: Longmans, Green and Co.
• Maarif Nezareti. (1896). Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye. İstanbul: Matbaa-i Amire.
• MUTLU, Ş. (2005). Osmanlı Devleti'nde Misyoner Okulları. İstanbul: Gökkube Yayınları.
• NAFİ, Mahmud Cevad İbnü’ş-Şeyh. (1919). Maarif-i Umumiye Nezareti. Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı. İstanbul: Matbaa-i Amire.
• NALBANDİAN, L. (1963). The Armenian Revolutionary Movement: The Development of Armenian Political Parties through The Nineteenth Century. Berkeley: University of California Press.
• ORTAYLI, İ. (2000). Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek. İstanbul: Timaş Yayınları.
• OSHAGAN, V. (1983). Cultural and Literary Awakening of Western Armenians. Armenian Review, 36(3): 57.
• ÖNTUĞ, M. M. (2007). Osmanlı Devleti’nin Ermeni Mektepleri Üzerindeki Denetimi. In Hoşgörü Toplumunda Ermeniler (Cilt 3, s. 318–330). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları.
• ÖNTUĞ, M. M. (2009). Ermeni Mektepleri ve Ulusal Kimlik Oluşumu. Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler 3. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları.
• PANOSSİAN, R. (2006). The Armenians, From Kings and Priests to Merchants and Commissars. New York: Columbia University Press.
• SAFRASİAN, A. (1948). Kurds and Kurdistan. London: Harvill Pres.
• SARAFİAN, K. (1998). A History of Education in The Armenian Church. New York: Armenian Prelacy. Sarınay, Y., & Başbakanlık Osmanlı Arşivleri Yayın Kurulu. (2004). Osmanlı belgelerinde Ermeni-İngiliz ilişkileri (1845–1890) I. Ankara: Başbakanlık Basımevi.
• SHAW, S. J. (1977). History of The Ottoman Empire and Modern Turkey (Vol. 2). Cambridge: Cambridge University Press.
• SOMEL, S. A. (2001). Osmanlı Reform Çağında Osmanlıcılık Düşüncesi (1839–1913). In M. Belge (Ed.), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce (Cilt 1, s. 88–116). İstanbul: İletişim Yayınları.
• SOMEL, S. A. (2002). The Religious Community Schools and Foreign Missionary Schools. In H. İnalcık & G. Renda (Eds.), Ottoman Civilization (Vol. 1, pp. 396–398). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• SOMEL, S. A. (2007). Osmanlı Ermenilerinde Kültür Modernleşmesi, Cemaat Okulları ve Abdülhamid Rejimi. Tarih ve Toplum: Yeni Yaklaşımlar. 5: 73-89.
• SOMEL, S. A. (2011). Osmanlı Ermenilerinde Kültür Modernleşmesi, Cemaat Okulları ve Abdülhamid Rejimi, İmparatorluğun Çöküş Döneminde Osmanlı Ermenileri: Bilimsel Sorumluluk ve Demokrasi Sorunları. Yay. Haz.: Fahri Aral. İstanbul: Bilgi Üniv. Yayınları.
• SOMEL, S. A. (2015). Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi (1839–1908): İslamlaşma, Otokrasi ve Disiplin. İstanbul: İletişim Yayınları.
• STONE, F. A. (1984). Academies for Anatolia: A Study of The Educational İnstitutions Sponsored by The American Board in Turkey, 1830–1980. New York & London: University Press of America.
• SUNY, R. G. (1993). Looking toward Ararat: Armenia in Modern History. Bloomington: Indiana University Press.
• TEKELİ, İ., & İLKİN, S. (1993). Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• TER MİNASSİAN, A. (2007). Nationalism and Socialism in The Armenian Revolutionary Movement (1887–1912). In R. G. Suny (Ed.), Transcaucasia, Nationalism and Social Change (s. 82–110). University of Michigan Press.
• TOKSOY, A. (2003). Selçukluların Anadolu'daki Gayrimüslimlere Yönelik Uygulamaları. Türkler. Cilt 9, Yeni Türkiye Yayınları.
• TUNAYA, T. Z. (1991). Türkiye’de Siyasal Gelişmeler (1876–1938). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• TÜRKÖZÜ, A. (1982). Türk-Ermeni Münasebetleri ve Ermeni Meselesi. Boğaziçi Yayınları.
• VAHAPOĞLU, M. H. (1990). Osmanlı'dan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okulları (Yönetimleri Açısından). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• VAHAPOĞLU, M. H. (2003). Osmanlı’dan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okulları (Yönetimleri Açısından). Ankara: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• YILMAZ, F. (2010). Osmanlı Tarih Sözlüğü. İstanbul: Gökkubbe Yayınları.
• YOUNG, P. (2001). Knowledge, Nation, and The Curriculum: Ottoman Armenian Education (1853–1915) (Yayımlanmamış doktora tezi). University of Michigan, Department of Education.
• YÜCEL, M. S. (2016). Türkiye’de Yabancı Okullar ve Azınlık Okulları (1925–1926). (Doktora tezi, Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü).