Hâfız-ı Kütübden Kütüphaneciye: Osmanlıdan Günümüze Bir Mesleğin Gelişimi

Yıl 2020, Sayı: 13, 81 - 102, 08.07.2020

Ekrem Tak

Öz

Kütüphanecilik, kütüphanelerin ortaya çıkışıyla birlikte gelişen dünyanın eski mesleklerinden biridir. Buna bağlı olarak kütüphaneciler de antik çağlardan günümüze kadar bilgi hizmeti veren eski bir mesleğin mensuplarıdır. Bu çalışmada kütüphaneciliğin meslekî bir formasyon olarak gelişimi ve kütüphanecilerin (hâfız-ı kütüblerin) Osmanlıdan günümüze kadar değişen rolleri incelenecektir. Bu süreç hâfız-ı kütüblüğün ortaya çıkışından Tanzimat’ın ilanına kadar, Tanzimat’ın ilanından Cumhuriyet’in ilanına kadar ve Cumhuriyet’in ilanından günümüze kadar üç dönem halinde değerlendirilecektir. Bu üç döneme ait tespit edebildiğimiz belgeler ve kaynaklar ışığında hâfız-ı kütüblerin görevlendirilme şekilleri, sorumlu oldukları işler ve dönemler arasındaki farklar tespit edilecektir. Osmanlı dönemine ait birinci kısım kütüphane vakfiyeleri üzerinden incelenerek değerlendirmeler yapılacaktır. Hâfız-ı kütüb terimi geçen kütüphane vakfiyelerinde kütüphanecilik mesleğinin izleri aranacaktır. Yine Osmanlı dönemine ait ikinci kısım için bu dönemde kurulmuş modern okul kütüphanelerinin kuruluş nizamnameleri değerlendirilecektir. Modern okul kütüphanelerinde istihdam edilen hâfız-ı kütübler ile vakfiyeler aracılığı ile atanan hâfız-ı kütübler arasında herhangi bir fark olup olmadığı araştırılacaktır. Üçüncü kısımda ise Cumhuriyet döneminde atanan kütüphaneciler incelenecektir. Bu dönemde kütüphanecilerin nasıl eğitim aldıkları ve nasıl uzmanlaştıkları incelenecektir. Son olarak Türkiye’de başlayan kütüphanecilik eğitimi faaliyetleri araştırılacaktır. Kütüphanecilik eğitimlerinin önce kurslar daha sonra üniversitelerde lisans seviyesinde eğitim almalarına kadar geçen serüven anlatılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kütüphane, Kütüphaneci, Bilgi ve Belge Yönetimi

From Hâfız-ı Kütüb to Librarian: The Historical Development of Library Profession from Ottoman Empire to the Present

Öz

Librarianship is one of the oldest professions that has developed with the emergence of libraries. Accordingly, librarians are an old professional group that has provided information services from ancient times to the present. This article examines the process of the historical development of librarianship as a profession and the changing roles of librarians (hâfız-ı kütüb) from the Ottoman Empire to the present. This historical process will be analyzed in three periods: the first period covers the time from the appearance of professional librarians to the declaration of Tanzimat, the second period is from the declaration of Tanzimat to the proclamation of the Turkish Republic and the third period is from the proclamation of the Turkish Republic to the present. It will be made evaluations about hafızı kütüp by examining the foundation deeds of the endowment libraries in the first period of Ottomans. The establishment regulations of the modern school libraries will be examined in the second period. It will be investigated whether there is any difference between the librarians employed in modern school libraries and those appointed through the foundation deeds. In the third period, the librarians appointed during the Republic era and the education of the librarianship will be examined. 

Anahtar Kelimeler

Library, Librarian, Information and Records Management

Kaynakça

• A. Fuad (1340). Kütüphanelerde ıslahat münasebetiyle. Mihrab, 13-14, 449-452.
• Alp, H. (2003). Cumhuriyet dönemi Türk kütüphaneleri ve kütüphaneciliği (1923-1950) (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Beydilli, K. (1997). Türk bilim ve matbaacılık tarihinde Mühendishâne ve Mühendishâne Matbaası ve Kütüphanesi (1776-1826). İstanbul: Eren.
• Biçer, H. (2013). Osmanlı’dan cumhuriyete devralınan kütüphanecilik mirası: Cumhuriyet döneminde kütüphaneciliğin kurumsallaşması (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Bilgili M. (2016). Osmanlı hafız-ı kütübleri (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Candemir, M. (2004). Cumhuriyetin başlangıcında kaleme alınan İstanbul Darülfünunu Kütüphanesine ait bir dahilî nizamnâme lâyihası. Türk Kütüphaneciliği, 18(4), 363-384.
• Çavdar, T. (1995). Tanzimat’tan cumhuriyete kadar Osmanlı kütüphanelerinin gelişimi (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Cunbur, M. (1962). Vakfiyelere göre eski Türk kütüphanelerinin yönetimi. Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, 11(1-2), 3-21.
• Cunbur, M. (1964a). I. Abdülhamid vakfiyesi ve Hamidiye Kütüphanesi. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, 22(1-2), 17-68.
• Cunbur, M. (1964b). Tanzimat’ın kütüphaneciliğimize etkileri. Belleten, 28(112), 691-700.
• Cunbur, M. (1964c). Münif Paşa ve kütüphanelerin yönetimiyle ilgili ilk resmi talimatnâme. Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, 13(1-2), 28-34.
• Cunbur, M. (1967). İlk dernek kütüphanemiz. Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, 16(1), 2-9.
• Dilek, H. (1991). Kütüphanecilik biliminin kapsamı ve Türkiye’de durum (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Erünsal, İ. E. (Yay. haz.). (1990a). Kütüphanecilikle Osmanlıca metinler ve belgeler-I. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Erünsal, İ. E. (Yay. haz.). (1990b). Kütüphanecilikle ilgili Osmanlıca metinler ve belgeler-II. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Erünsal, İ. E. (1997). Hâfız-ı kütüb. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Cilt. 15, s. 94-98) içinde. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi.
• Erünsal, İ. E. (2010). Türk kütüphaneciliğinde atılım dönemi. C. Yılmaz (Ed.), II. Abdülhamid: modernleşme sürecinde İstanbul içinde (s. 361-377). İstanbul: İstanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti.
• Erünsal, İ. E. (2012). Sultan II. Abdülhamid dönemi Türk kütüphaneciliği ve kütüphaneleri. C. Yılmaz (Ed.), Sultan II. Abdülhamid ve dönemi içinde (s. 153-175). İstanbul: Sultanbeyli Belediyesi.
• Erünsal, İ. E. (2020). Osmanlılarda kütüphaneler ve kütüphanecilik (3. bs.). İstanbul: Timaş Yayınları.
• Gök, H. (2005). Arşiv belgelerinin ışığında kara harp okulu tarihi (1834-1883) (Yayımlanmamış doktora tezi). Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Günergun F. ve Yıldırım N. (2001). Cemiyet-i Tıbbiye-i Şahane’nin Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’ye getirdiği eleştiriler (1857-1867). Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 3(1), 19-62.
• Karataş, A. (2018). Son hâfız-ı kütüblerden şâir Bekir Sıdkı Gencer. İstanbul: Kitaparası.
• Kılıç, Y. (2016). H. 1332 (M. 1913) Tarihli Cemiyet-i Tedrisiye-i İslamiye salnamesi transkripsiyonu ve değerlendirmesi (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Kırklareli Üniversitesi, Kırklareli.
• Koç, H. (2015). İstanbul Arkeoloji Müzeleri Kütüphanesi (kuruluşundan cumhuriyete kadar). İ. Dağdelen, H. Türkmen, N. Ulu (Yay. haz.) Türk kütüphaneciliğinden izdüşümler Nail Bayraktar’a armağan-I (Hatıra ve Bilimsel Makaleler) içinde (s. 149-161). İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlığı.
• Mekteb-i Cedid-i Harbiye-yi Şahaneʼnin idare-yi dahiliyesine dair kanunnamedir. (1263 [1847]). İstanbul: Takvimhane-yi Amire.
• Ötüken, A. (1957). Prof. Hellmutt Ritter’in İstanbul kütüphaneleri hakkında mühim bir raporu. Türk Kütüphaneciliği Dergisi, 6(1-2), 36-46.
• Ötüken, A. (1979). Kütüphaneciliğimiz için: milli kütüphane nasıl kuruldu ve Türkiye’de kütüphanecilik eğitiminin tarihçesi. Ankara: Türk Kütüphaneciler Derneği.
• Soysal, Ö. (1976). XIX ve XX. yüzyıllar Osmanlı siyasal yaşamının kütüphane kurumunu etkileyen iki olgusu. VIII. Türk Tarih Kongresi: Kongreye Sunulan Bildiriler (11-15 Ekim 1976) içinde (s. 250-261). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Sübki, T. (2019). Mu’idü’n-Ni’am: Makam ve meslek ahlakı. H. Özkan (Ed.); H. Yılmaz ve M. E. Midilli (Yay. Haz.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Türkmen, H. (2001). Maarif-i umumiye nizamnâmesinin Türk kütüphanecilik tarihindeki yeri ve önemi. H. Y. Nuhoğlu (Der.). Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi Tebliğleri içinde (s. 643652.). İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA).
• Yılmaz, T. (1988). Türkiye’de yükseköğretim kapsamında kütüphanecilik eğitim programlarının değerlendirilmesi (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Çukurova Üniversitesi, Adana.