Çukurova Âyânları IV: Hasanpaşazâde Ahmet Bey II

Yıl 2023, Sayı: 42, 31 - 227, 25.12.2023

Yılmaz Kurt

https://doi.org/10.37879/belgeler.2023.31

Öz

18. Yüzyıl Çukurova’da âyânlığın en güçlü olduğu yıllardır. Adana valilerinin Rumeli’de bulunan kale ve şehirlerin korunması için görevlendirilmiş olması, şehirlerin mütesellimler eliyle yönetilmesi sonucunu doğurdu. İşte bölgenin güçlü âyân ailesi Karslızâdeler veya daha sonraki adıyla Hasanpaşazâdeler 1750 yılından sonra böyle bir tablo içerisinde ortaya çıkmış ve bölgenin yönetiminde etkili olmuştu. 1770 yılında Karslızâde Hasan Paşa’nın Üzeyir sancakbeyi olarak atanmasından sonra aile, Hasanpaşazâdeler olarak anılmaya başlamıştır. Hasanpaşazadeler, Adana Müftüsü İshak Efendi üzerinden Ramazanoğulları kimliği ile Cumhuriyete intikal etmiş köklü bir âyân ailesidir.

Hasanpaşazâdeler âyân ailesi ve bu ailenin en güçlü ismi Ahmet Bey hakkında bugüne kadar bazı akademik yayınlar yapılmıştır. 1793-1811 yılları arasında birçok defa Adana mütesellimliği yapan Ahmet Bey hakkında, gerek Adana Şer’iye Sicillerinde ve gerekse diğer Osmanlı Arşiv kaynaklarında yüzlerce belge bulunmaktadır. 57 numaralı Adana Şer’iye Sicili neredeyse tamamen Ahmet Bey ile ilgilidir. Bu belgeler sadece Çukurova bölge tarihi ve âyânlık mücadeleleri ile ilgili olmayıp Nizâm-ı Cedîd uygulamaları ve mâlikâne-mukataa işletmelerinin nasıl yürütüldüğü konusunda da değerli bilgiler sunmaktadır. Bundan önceki makalemizde Ahmet Bey’in mütesellimliğe atanması konusunda gerekli bilgiler verilmiş olduğundan biz burada yayınlamış olduğumuz belgelerin değerlendirilmesine ağırlık vermek istiyoruz.

Buraya aldığımız 71 belge Hasanpaşazâde Ahmet Bey’in 1798 yılından1802 yılına kadar olan mütesellimlik dönemlerine ilişkin belgelerdir. Bu dönem, Napolyon’un Mısır saldırısı yılları olduğundan yayınlanan belgeler bu savaşın arka planı konusunda çok kıymetli bilgiler sunmaktadır. Adana’da âyân ailelerinin mukataa ve malikâneleri nasıl ele geçirdiğini ve bu yolla bölgedeki hakimiyetlerini nasıl güçlendirdiklerini gösteren birçok belge araştırmacılara ulaştırılmış olmaktadır

Anahtar Kelimeler

Çukurova , Âyân , Karslızâdeler , Mukata‘a Satışları , Mütesellimlik , Ahmet Bey

Çukurova Âyânları (Notables) IV: Hasanpaşazâde Ahmet Bey II

Öz

The 18th century is the years when the ayanlık was the strongest in Çukurova. The fact that the governors of Adana were assigned to protect the castles and cities in Rumelia resulted in the administration of the cities by the mütesellims. The powerful notable family of the region, Karslızâdeler or later known as Hasanpaşazâdeler, emerged in such a picture after 1750 and became effective in the administration of the region. After Karslızâde Hasan Pasha was appointed as the sancakbeyi of Üzeyir in 1770, the family began to be known as the Hasanpaşazâdes. Hasanpaşazades is a well-established family of notables who were inherited to the Republic with the identity of Ramazanoğulları through the Mufti of Adana İshak Efendi.

Some academic publications have been made so far about the Hasanpaşazâdeler ayan family and the most powerful name of this family, Ahmet Bey. There are hundreds of documents about Ahmet Bey, who worked as a mütesellim in Adana many times between 1793 and 1811, both in Adana Court Records and other Ottoman Archive sources. The Adana Sharia Book number 57 is almost entirely about Ahmet Bey. These documents are not only about the history of the Çukurova region and the struggles for ayanism, but also provide valuable information about the Nizâm-ı Cedid practices and how the mansion-mukataa businesses are run. Since the necessary information about the appointment of Ahmet Bey to the mütesellimlik was given in our previous article, we would like to focus on the evaluation of the documents we have published here.

The 71 documents we have taken here are the documents related to the succession periods of Hasanpaşazâde Ahmet Bey from 1798 to 1802. Since this period was the years of Napoleon’s attack on Egypt, the published documents provide precious information about the background of this war. Many documents showing how the ayan families seized the mukataas and mansions in Adana and how they strengthened their dominance in the region have been delivered to the researchers.

Anahtar Kelimeler

Çukurova , Âyân , Karslızâdeler , Mukata’a Sales , Mutual Trust. Ahmet Bey

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA),
• Adana Şer‘iye Sicilleri (Adana Ş. S.): 55, 57, 54.
• Cevdet Zabtiye (C.ZB.): 25/1225, 2-10 Rebi‘ü’l-evvel 1214/03-11 Eylül 1799.
• Cevdet Dahiliye (C.DH.): 226/11268, 13 Muharrem 1215/06 Haziran 1800; 251/12536, 18 Safer 1214/22 Temmuz 1799.
• Hatt-ı Hümâyûn (HAT.): 39/1978, 3 R 1215/24 Ağustos 1800.
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• Ahmed Cevdet Paşa, Târîh-i Cevdet, haz. Abdülkadir Özcan, C III, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2018.
• Ahmed Vasıf Efendi, Mehâsinü’l-âsâr ve Hakâikü’l-ahbâr, yay. Mücteba İlgürel, İ.Ü.E.F. Yay., İstanbul 1978.
• Beydilli, Kemal, “Yusuf Ziya Paşa”, DİA, C 44, İstanbul 2013, s. 34-37.
• Câbî Ömer Efendi, Câbî Târihi, C II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2006.
• Çadırcı, Musa, “Abidin Paşa’nın Adana Valiliği”, Tarihte Adana ve Çukurova, C III, ed. Yılmaz Kurt - Fatih Sansar, Akademisyen Kitabevi, Ankara 2016, s. 11-24.
• Çam, Nusret, Türk Kültür Varlıkları Envanteri Adana 01, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 2010. Güvel, Seyfi, Sumbas ve Gökvelioğulları, Yayına hazırlayan: Enver Alper Güvel, Adana 2001.
• Hinz, Walther, “İslâm’da Ölçü Sistemleri”, çev. Acar Sevim, Türklük Araştırmaları Dergisi, S. 5, 1989, Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1990.
• Kabakçı, Enes, “Napeleon Bonaparte’ın Mısır Seferi (1798- 1801)”, Nizâm-ı Kadîm’den Nizâm-ı Cedîd’e III. Selim Dönemi, ed. Seyfi Kenan, İSAM Yayınları, İstanbul 2010, s. 339-350.
• Kurt, Yılmaz-Ceyhan, Muhammed, “Osmanlı Arşivlerinde Bulduğumuz Şüpheli Belgeler Üzerine”, Bütün Yönleriyle Osmanlıca ve Mirası Uluslararası Sempozyumu Bildiriler, Kırıkkale Üniversitesi İslamî İlimler Fakültesi Yayınları, Ankara 2017, s. 393-406.
• Kurt, Yılmaz-Ünlü, Ertan, “Çukurova Ȃyȃnları I: Hasanpaşazâdeler İle İlgili Arşiv Belgeleri I”, Belgeler, C XXXIII/S. 37 (2012), Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 2014, s. 57-116.
• Kurt, Yılmaz-Ünlü, Ertan, “Çukurova Ȃyȃnları II: Hasanpaşazâdeler (Karslızâdeler) İle İlgili Arşiv Belgeleri II”, Belgeler, C XXXIV/S. 38 (2013), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2016, s. 17-86.
• Kurt, Yılmaz, “Adana Valisi Abidin Paşa ve Karslızâdeler,” Sonsöz Gazetesi, 11 Şubat 2021, Tarihin İçinden köşesi, s. 3.
• Kurt, Yılmaz, “Adana Valisi Abidin Paşa’nın Çiftlik Sevgisi”, Sonsöz Gazetesi, 17 Şubat 2021, Tarihin İçinden köşesi, s. 3.
• Kurt, Yılmaz, “Çukurova Ȃyȃnları III: Hasanpaşazâde Ahmet Bey”, Belgeler, C XXXVII/S.41, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2022, s. 39- 210.
• Kurt, Yılmaz, “Çukurova’da Mütesellimlik Uygulaması”, XVIII. Türk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, C III, haz. Semiha Nurdan-Muhammed Özler, Ankara 2022, s. 1485-1500.
• Kütükoğlu, Mübahat S., Osmanlı Arşiv Belgelerinin Dili (Diplomatik), Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı, İstanbul 1994.
• Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, Osmanlı Ünlüleri, C V, yay. haz. Nuri Akbayar, Eski Yazıdan Aktaran Seyit Ali Kahraman, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996.
• Menemencioğlu Ahmed Bey, Menemencioğulları Tarihi, yay. haz. Yılmaz Kurt, Akçağ Yayınları, Ankara, 1997.
• Özkaya, Yücel, 18. Yüzyılda Osmanlı Toplumu, Yapı Kredi Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 2010.
• Pamuk, Şevket, Osmanlı Ekonomisi ve Kurumları, ed. Ali Berktay, İş Bankası Yayınları, İstanbul 2007.
• Polat, Serkan, Yenilikçi Bir Âyan : Çapanoğlu Süleyman Bey, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2017.
• Sunar, Mehmet Mert, “Ocak-ı Âmire’den Ocak-ı Mülgâ’ya Doğru: Nizâm-ı Cedîd Reformları Karşısında Yeniçeriler”, Nizâm-ı Kadîm’den Nizâm-ı Cedîd’e III. Selim Dönemi, ed. Seyfi Kenan, İSAM Yayınları, İstanbul 2010, s. 497-528.
• Şimşek, Fatma, Anadolu Sancaklarında Mütesellimlik Kurumu (XVIII. Yüzyıl), Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Antalya 2010.
• Ünal, Mehmet Ali, Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Tarihi, Paradigma Yayıncılık, ed. Ekrem Ayyıldız, İstanbul 2012.
• Yağcı, Zübeyde Güneş Yağcı, “Hac ve Askerî Yol Üzerinde Bir Menzil: Adana Menzili”, Tarihte Adana ve Çukurova, C III, ed. Yılmaz Kurt - Fatih Sansar, Akademisyen Kitabevi, Ankara 2016, s. 445-466.