Banaz Kazasına Ait 1870 Tarihli Öşür İltizam Defteri Hakkında Bir Değerlendirme

Yıl 2014, Sayı: 39, 145 - 166, 01.01.2019

Mehmet Karayaman

Öz

Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan itibaren alınan vergileri şer’î ve örfi olmak üzere ikiye ayırmak mümkündür. Şer’î vergilerin başında haraç, cizye ve öşür gelmektedir. Öşür, toprak mahsullerinden alınan verginin adı olup kelime itibariyle onda bir anlamına gelmektedir. İslamiyet’in ilk yıllarından itibaren bütün İslam devletleri tarafından alınan öşür vergisi, Osmanlı Devleti tarafından da alınmıştır. Tanzimat Fermanının ilanından sonra öşür vergisinin tahsili ile ilgili pek çok yöntem denenmiş, zaman zaman iltizam yoluyla tahsil edilmiştir.

Bu çalışmaya esas teşkil eden defter, Uşak’a bağlı Banaz kazasına ait öşür iltizam defteridir. Aile arşivinden temin edilmiş olan Defter, Banaz Kazasına ait 1870 yılı öşür vergisini toplayanlardan biri olan Abdülbaki Efendi tarafından tutulmuştur. Defterdeki bilgilerden, Banaz Kazasına ait 1870 yılı öşür vergisinin 544.000 kuruş bedelle, Kütahya’da yaşayan Şeyh zade Rıza Efendiye verildiği anlaşılmaktadır.

Çalışmada, Defterdeki kayıtlardan yola çıkarak iltizam sisteminin nasıl işlediği, hangi ürünlerden ne kadar öşür alındığı, hangi ürünlerin öşrünün nakdî, hangi ürünlerin öşrünün aynî olarak tahsil edildiği, tahsilatın kimler tarafından nasıl yapıldığı ve öşür vergisi tahakkuk ettirilen ürünlerin cins ve miktarları ile köylere göre dağılımı hakkında bilgiler verilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Banaz Kazası , Öşür , İltizam , Şeyh Rıza Efendi , Osmanlı Vergi Sistemi

An assessment on the Öşür İltizam Register of Banaz Dated 1870

Öz

It is possible to divide the taxes collected since the foundation of the Ottoman State into two categories as şer'i (ecclesiastical) and örfi (civil). Haraç, cizye and öşür were şer'i taxes. Öşür (tithe) was collected from agricultural products and it literally means "one-tenth of". Öşür tax was collected by all Muslim countries, including the Ottoman State, since the early years of Islam. After the proclamation of Edict of Gülhane, Ottoman State tried to establish different methods for collecting öşür tax and at times öşür was collected by tax farming (iltizam).

The subject of this study is an öşür iltizam register, which belonged to Banaz district of Uşak. This register was provided from a family archive and was kept by Abdülbaki Efendi, who was one of the öşür tax collectors in 1870 in Banaz district. I gather from the register that öşür tax of Banaz dated 1870 was giyen to Şeyh zade Rıza Efendi, who lived in Kütahya, for 544.000 kuruş.

In this study, I will try to give information on how iltizam system was operating; the products from which öşür was taken and how much of it was collected; products that öşür was collected in-kind and products that öşür was collected in-cash and how the collection method was determined; who were the tax-collectors and how they work; types and quantity of products that öşür was collected from and their distribution by villages.

Anahtar Kelimeler

Banaz District , Öşür (tithe) , İltizam (tax farming) , Şeyh Rıza Efendi , Ottoman Tax System

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• 1870 Tarihli Banaz 'a Ait Öşür İltizam Defteri.
• BOA., MVL, 550/39.
• H.1290 (M1873-1874) Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi.
• H.1292 (M1875-1876) Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi.
• H.1303 (1885-1886) Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi.
• H.1310(1892-1893) Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi.
• H.1311(1893-1894) Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi.
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• Barkan, Ömer Lütfi, "Osmanlı İmparatorluğunda Öşür", MEB İslam Ansiklopedisi, Cilt: 9, İstanbul, 1980.
• Başdemir, Baykal, Osmanlı Vergi Sisteminde Öşür, Çağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kamu Hukuku Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin, 2015.
• Batmaz, Eftal Şükrü, "İltizam Sisteminin XVIII. Yüzyıldaki Boyutlar~", Osmanlı, 3.Cilt, Ankara, Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• Bay, Güler Erdem, 19.Yüzyılda Banaz Kazası'nın Sosyo-Ekonomik Yapısı, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2010.
• Demir, Mustafa Adem, 20.Yüzyıl Boyunca Türkiye'de Zirai Kazançların Vergilendirilmesinin Hasılat Açısından Değerlendirilmesi, Dumlupınar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Maliye Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kütahya, 2008.
• Emecen, Feridun, "Dönüm", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt:9, 1994, İstanbul.
• Erbay, Nuri, "Kütahya Mevlevihânesi ve Mevlevi Kültürü Açısından Kütahya", Dünyada Mevlâna İzleri (13-15 Aralık 2007, Konya) — Bildiriler, Konya, Selçuk Üniversitesi Mevlâna Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları: Yayın No: 5 / Bildiriler Serisi: 2 / Yıl: 2010, s.551. http://akademik.semazen.net/Sempozyumlar/Dunyada-Mevlana-izleri-bildiriler/35.pdfterişim Tarihi:10.10.2014)
• Genç, Mehmet, "İltizam", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt:22, İstanbul, 2000.
• Giray, Filiz, Maliye Tarihi, Bursa, 2006.
• Güçer, Lütfi, XVI-XVII. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Hububat Meselesi ve Hububattan Alınan Vergiler, İstanbul, 1964.
• Çakır, Baki, Osmanlı Mukataa Sistemi (XVI-XVIII. Yüzyıl), İstanbul, 2003.
• Kazıcı, Ziya, Osmanlı 'da Vergi Sistemi, İstanbul, 2014.
• Öntuğ, Mustafa Murat — Doğru, Deniz, Dünden Bugüne Banaz, Uşak, Banaz Belediyesi Kültür Yayınları No:1, 2002.
• Özdeğer, Mehtap, 15-16.Yüzyıl Arşiv Kaynaklarına Göre Uşak Kazasının Sosyal ve Ekonomik Tarihi, İstanbul, 2001.
• Savaş, Saim, Osmanlı Döneminde Uşak-Banaz'a Bağlı Büyükoturak ve Küçükoturak Köylerinin Sosyal ve Ekonomik Durumu, Uşak, 2015.
• Şener, Abdüllatif, Tanzimat Dönemi Osmanlı Vergi Sistemi, Ankara, 1.Baskı, 1990.
• Tabakoğlu, Ahmet, "Öşür", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt:34, İstanbul, 2007.
• Topla, Zehra, Akçaabat-Vakfikebir Öşür Defteri/1850, Ankara, Vakfıkebir Kültür ve Yardımlaşma Derneği Yayınları, 2005.
• İnternet Kaynakları
• http://www.tdk.gov.tr/index.php? option=com_bts&arama—kelime&guid=TDK.GTS.54b3a-8474acld4.94444900 (Erişim Tarihi: 12.01.2014)
• http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&arama—kelime&guid—TDK.GTS.54b3a-8474acld4.94444900 (Erişim Tarihi: 12.01.2014)