İkinci Abdülhamid Döneminde Koruyucu Hekimlik ve Bazı Vesikalar

Yıl 2013, Cilt: 34 Sayı: 38, 87 - 99, 01.03.2016

Adem Ölmez

Öz

Bilindiği gibi koruyucu hekimlik, hastalıkların ortaya çıkmasını ya da ağırlaşmasını engelleyici önlemler üzerinde çalışan hekimlik dalıdır. “Hıfzıssıhha” da denilen koruyucu hekimlik insan toplulukları kadar eskidir. İnsanlar bilgilerinin ve kültürlerinin elverdiği ölçüde sağlıklarını korumak için bazı tedbirler almışlardır. Temeli Hipokrat’ın çevresel faktörlerin hastalık oluşumunu etkilediğine ilişkin 2000 yıldan daha eski gözlemlerine dayanmaktadır. Koruyucu hekimlikle ilgili gelişmeler, Mısır’da, Babil’de, eski Yunan’da, Roma’da ve Ortaçağların primitif toplumları arasında çok görülmüştür. Koruyucu hekimlik İslam tarihinde de önem verilen bir konu olmuştur. Kur’an-ı Kerim ve hadis-i şeriflerde sağlığı korumaya ve temizliğe dair metinlerin olması, koruyucu hekimliğin gelişmesine zemin hazırlamış; karantina uygulaması gibi koruyucu hekimliğin pek çok pratiğinin örnekleri verilmiştir.

Koruyucu hekimliğin gelişmediği dönemlerde, büyük kitlesel ölümler yaşanmıştır. Avrupa’da 6. Yüzyıldan 19. Yüzyıla kadar yaşanan 25 veba salgınında nüfusun yaklaşık yarısı kaybedilmiştir. Osmanlı Devleti’nde de çeşitli salgınlar ve kitlesel ölümler yaşanmıştır. 18. Yüzyılda olağan hastalıklar, çiçek ve vebadan yıllık ölüm oranı ortalama binde 60 kadardır. Örneğin İzmir’de 1759-1765 arasında 100 bin olan nüfusun yaklaşık yarısı kaybedilmiştir. 1813-1818 arasında veba salgını Osmanlı’nın Balkan şehirlerini kırıp geçirmiştir. Mısır’da 1835 salgınından sonra nüfusun tekrar eski haline gelmesi için 15 yıl beklemek gerekmiştir. Bu kayıplar çeşitli salgınlardan dolayı II. Abdülhamid döneminde de devam edince, padişah özel tedbirler alma ihtiyacı hissetmiştir.

Biz bu çalışmamızda II. Abdülhamid döneminde koruyucu hekimlikle ilgili gelişmeleri mevcut telif eserlerin ve arşiv vesikalarının verdiği imkanlar çerçevesinde incelemek ve bu gelişmelerin tıp tarihi açısından önemini vurgulamak istiyoruz. Ayrıca konuyla ilgili daha önce yayınlanmamış olan iki belgeyi de yayınlamak istiyoruz. Bu belgeler Türk tıp tarihi açısından önemli anlamlar içermektedir. Belgelerden birisi, II. Abdülhamid’in Pasteur’e gönderdiği para yardımı ve Mecidiye Nişanı’nın iradesidir. Bu belge ile bu konuda daha önce verilen bilgiler ikmal olmuş, konunun en önemli vesikasına ulaşılmış olmaktadır. İkinci belge Sultan II. Abdülhamid’in akıl hastalarıyla ilgili yayınladığı iradesidir. Bu irade de Türk psikiyatr tarihi açısından önemlidir. Çünkü padişahın iradesi ile akıl hastalarının zincirle bağlanması yasaklanıyordu. Biz bu vesikayı yayınlamakla Türk psikiyatr tarihindeki bu önemli olayı padişah iradesi ile belgelemiş oluyoruz.

Anahtar Kelimeler

Hekimlik , Abdülhamid II , Pasteur , Aşı , Hıfzısıhha

Preventive Medicine During the Reign of Sultan Abdulhamid II and Several Archival Documents

Öz

As is well known, preventive medicine is a branch of medical science concerned with measures that aim to prevent the occurrence or progression of diseases. Also known in Ottoman Turkish as hıfzıssıhha, preventive medicine is as old as human communities themselves. Throughout history, people have taken various precautions to maintain their health, to the extent that their knowledge and culture allowed. Its foundations date back more than two millennia to Hippocrates’ observations on the influence of environmental factors on the emergence of diseases. Developments related to preventive medicine were seen in ancient Egypt, Babylonia, Greece, and Rome, as well as among the primitive societies of the Middle Ages. Preventive medicine also held a significant place in Islamic history. The presence of Quranic verses and Hadiths that emphasize cleanliness and the preservation of health provided a foundation for the development of preventive medical practices; examples include the early application of quarantine measures.

In periods when preventive medicine was underdeveloped, large-scale epidemics caused devastating losses. Between the 6th and 19th centuries, approximately half of Europe’s population perished in twenty-five separate outbreaks of plague. The Ottoman Empire, too, suffered numerous epidemics and mass deaths. In the eighteenth century, the average annual mortality rate from endemic diseases, smallpox, and plague was about sixty per thousand. For example, between 1759 and 1765, İzmir lost nearly half of its population of 100,000. Between 1813 and 1818, plague ravaged the Balkan cities of the Empire. In Egypt, following the 1835 epidemic, it took fifteen years for the population to recover to its previous level. When similar losses continued during the reign of Sultan Abdulhamid II, the Sultan felt compelled to implement special preventive measures.

In this study, we aim to examine the developments in preventive medicine during the reign of Sultan Abdulhamid II within the framework of existing authored works and archival documents, and to emphasize their importance from the perspective of medical history. We also intend to publish two previously unpublished documents related to the subject, both of which hold significant value for the history of Turkish medicine.

The first document concerns Sultan Abdulhamid II’s imperial decree (irade) regarding the financial aid and the Order of the Mecidiye sent to Louis Pasteur. With this document, previous information on the subject is completed, and the most important archival evidence on the matter has been made available. The second document is an imperial decree concerning the treatment of the mentally ill. This decree is of great importance for the history of Turkish psychiatry, as it prohibited the chaining of mental patients by the Sultan’s explicit order. By publishing this document, we aim to provide archival evidence of this crucial turning point in the history of Turkish psychiatry.

Anahtar Kelimeler

Medicine , Abdulhamid II , Louis Pasteur , Vaccine , Preventive Medicine

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• A.MKT.2316/37, 9 Za 1317;
• A.MKT.MHM., 597/23, 14 Ca 1317;
• BEO, 3209/240625;
• DH, MKT, 343/49, 16 Ş 1312;
• DH. MKT, 2565/133;
• DH. MKT., 2107/30, 1 Ca 1316;
• DH. MKT., 2428/46, 22 B. 1318;
• DH.MKT, 2248/59, 13 Ca 1317;
• DH.MKT, 2428/46, 22 B 1318;
• İ.AS, 24/43, 19 S 1318;
• İ.DH, 1068/83733;
• İ.DH., 00989;
• İ.HUS. , 160/39, 13 L 1325;
• İ. HUS. , 31/74, 20 Ca 1312;
• İ.HUS. , 32/14, 10 C 1312;
• İ.TAL., 363/39, 11 S1323;
• MF.MKT., 1064/42, 6 C. 1326;
• MF.MKT., 300/39, 20 B 1313;
• MF.MKT., 388/10, 21 L 1315;
• MUİ, 16- 3/3, 5 L 1327;
• Y.A.HUS. , 424/32, 14 Ca 1319;
• Y.PRK.UM., 55/67;
• Y.PRK.KOM., 190/12-1-2 29 Şevval 1320.
• Kitap ve Makaleler
• Artvinli, Fatih, Toptaşı Bimarhanesi 1873-1927, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2013.
• Artvinli, Fatih, “Toptaşı Bimarhanesi Sertabibi Dr. Avram de Castro: Bir Biyo-Bibliyografi”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, C.XIII/2, 2012, 85-97.
• Atıf Hüseyin Bey, Sultan II. Abdülhamid’in Sürgün Günleri, Haz. M. Metin Hülagu, İstanbul 2003.
• Ayar, Mesut, Osmanlı Devletinde Kolera, İstanbul Örneği, Kitabevi, İstanbul 2007.
• Bonita, R.; Beaglehole, R.; Kjeliström, T., Temel Epidemoloji, Sağlık Bakanlığı Yayınları, Ankara 2009.
• Demirhan, Ayşegül, Kısa Tıp Tarihi, Bursa Üniversitesi Basımevi, Bursa 1982.
• Deringil, Selim, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji: II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909), YKY., İstanbul 2002.
• Doğan, Hanzade - Hot, İnci, “Difteri Aşısı: Koruyucu Hekimlik Tarihinden Bir Örnek”. VIII. Türk Tıp Tarihi Kongresi, 2006, s. 427-437.
• Dramur, Rengin, “Osmanlı Devleti’nde Kuşpalazı Hastalığı İçin Alınan Sıhhi Dedbirler”, IX. Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildirileri, 2006, s. 272-284.
• Ekdal, Müfid, Türk Tıb Tarihi, Tıbhane’den Nümûne’ye, Zafer Matbaası, İstanbul 1982.
• Erer, Sezer - Atıcı, Elif, “Selçuklu ve Osmanlılarda Müzikle Tedavi Yapılan Hastaneler”, I. Uluslar arası Türk Tıp Tarihi Kongresi 10. Ulusal Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildiri Kitabı, 2008, s. 1637-1641.
• Güngör, Yüksel - Ersoy, Nermin, “19. Yüzyıl Uluslar arası Karantina Konferansları”, IX. Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildirileri, 2006, s. 342-350.
• Karacaoğlu, Emre, “Hüseyin Remzi Bey ve Hüseyin Hüsnü Bey’in Mikrob Adlı Yapıtı ve Türk Tıp Bilimine Katkıları”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013.
• Hacıömeroğlu, Mustafa, “Türkiye’de Aşı Serum Üretiminin Tarihçesi” IX. Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildirileri, 2006, s. 547-548.
• Hocaoğlu, Murat, “Psikiyatri tarihi, gerçekten acılarla dolu”, Fatih Artvinli ile Röportaj, Okuryazar.tv, Çevrimiçi: 05.02.2014.
• Hüseyin Remzi Bey, Kuduz İlleti ve Tedavisi, 1306.
• Kazancıgil, Aykut, Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji, Etkileşim Yayınları, İstanbul, 2007.
• Osmanoğlu, Ayşe, Babam Abdülhamid, İstanbul 1960.
• Öztoksoy, Özlem, “Sultan II. Abdülhamid Döneminde Saray Hekimleri”, VIII. Türk Tıp Tarihi Kongresi, 2006, s. 383-391.
• Panzac, Daniel, Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba (1700-1850), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1997.
• Şahiner, Mustafa, “Lady Mary Wortley Montagu And Smallpox Vaccination in Eighteenth Century Turkey”, I. Uluslar arası Türk Tıp Tarihi Kongresi 10. Ulusal Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildiri Kitabı, 2008, s. 1610-1611.
• Tahsin Paşa, Yıldız Hatıraları, İstanbul 1999.
• Ülman Yeşim Işıl, “Türkiye’de 19. ve 20 yüzyıllarda Tıp Tarihinin Anahatları”, Tıp Tarihi ve Tıp Etigi Ders Kitabı, İ.Ü. Cerrahpasa Tıp Fakültesi 40. Yılda 40 Kitap Serisi, Üniv. Yay. no.4711, Fakülte yay.no.00249, 2007, s. 175-186.
• Ünver, Süheyl, Türkiye’de Çiçek Aşısı ve Tarihi, İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları, İstanbul 1948.
• Ünver, Süheyl, “İstanbul’da Louis Pasteur’un İki Mühim Mektubu ve Kartvizitleri”, İstanbul Tıp Fakültesi Mecmuası, S. 27, 1964, s. 99-114.
• Yıldırım, Nuran, “Osmanlı Devleti’nin Modern Tıp Kurumlarından Gedikpaşa, Tophane ve Üsküdar Tebhirhaneleri”, Osmanlı Sağlık Kurumları Sempozyumu, Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2008, s. 199-217.
• Yıldırım, Nuran, “Osmanlı Devleti’nde Kolera Aşısı”, Mostar, S. 58, 2009.
• Yıldırım, Nuran - Özaltay, Bülent, “Sultan II. Abdülhamid’in Sağlığı ve Sağlık Hizmetleri”, Sultan II. Abdülhamid ve Dönemi. Ed. Coşkun Yılmaz, 2012, s. 123-146.